GĘŚLE GDAŃSKIE
| < Poprzednie | Następne > |
GĘŚLE GDAŃSKIE (chordofon gdański), średniowieczny instrument strunowy w typie liry (tzw. lira północnoeuropejska), datowany na lata 1225–1275. Wydobyty podczas badań archeologicznych prowadzonych w Gdańsku w 1949 pod kierunkiem Konrada Jażdżewskiego w rejonie dawnego grodu (wykopy przy ul. Rycerskiej 4–5 i Sukienniczej 17). Spoczywały w nawarstwieniach domu określonego jako chata rybaka. Chordofon pozostaje najstarszym świadectwem kultury muzycznej wczesnośredniowiecznego Gdańska i jest jednym z najstarszych odkryć muzyki ludowej z terenów Polski.
Instrumenty tego typu znane są z wielu innych znalezisk archeologicznych na terenie północnej Europy, datowanych od czasów starożytnych po późne średniowiecze, są też blisko spokrewnione z lirami śródziemnomorskimi. Jeszcze obecnie funkcjonują w muzyce ludowej Litwy, Estonii, Finlandii (znane jako kantele, jouhikko). Na obszarze Polski znaleziono także dwa inne okazy lir, obie w Opolu (z XI wieku), znane są też egzemplarze z terenów średniowiecznej Rusi. Konrad Jażdżewski (za Kazimierzem Moszyńskim) zidentyfikował ten instrument jako gęśle. Obecnie jednak odchodzi się od tego nieścisłego określenia. W językach słowiańskich powszechnie odnosi się on do różnego rodzaju instrumentów strunowych, co nie oddaje cech dystynktywnych zabytków z Gdańska i Opola.
Gdański chordofon doczekał się wielu rekonstrukcji. Był to instrument pięciostrunowy, niewielkich rozmiarów. Technika gry do dziś wzbudza kontrowersje wśród badaczy. Część opowiada się za grą szarpaną (Włodzimierz Kamiński, 1971), część za smyczkową (Zdzisław Szulc, 1953; Ernst Emsheimer, 1961), Konrad Jażdżewski postulował zaś możliwość wykorzystywania obu technik. Duży otwór (tzw. okno) pozwalał na skracanie strun od tyłu, natomiast rękę przytrzymywał rzemyk, którego fragment zachował się przywiązany do strunnicy. Korpus był zdobiony motywami rytych romańskich plecionek. Lirę wyżłobiono z jednego kawałka lipowego drewna, a pudło rezonansowe przykryto osobną, cienką płytą.
Fragment liry jest eksponowany na wystawie stałej w Domu Przyrodników (Oddział Muzeum Archeologicznego w Gdańsku).
Gęśle wczesnośredniowieczne były i są rekonstruowane przez twórców ludowych i muzyków tworzących z inspiracji kulturą ludową i dawną, w tym także muzyków sceny folkowej i metalowej. Gęśle gdańskie stały się podstawą do zbudowania instrumentów między innymi dla Roberta Jaworskiego (lider zespołów Żywiołak i Roberto Delira & Kompany), który na podstawie znaleziska z Gdańska stworzył gęśle smyczkowe na potrzeby projektu Delira & Kompany, wykorzystał je także przy nagrywaniu płyty zespołu Żywiołak Pieśni pół/nocy (2017) oraz podczas produkcji muzyki do gry Wiedźmin 3: Dziki Gon. W 2012 temat gęśli Roberta Jaworskiego został poruszony w fińskim projekcie Kanteleen Kielin, dotyczącym instrumentów kantelopodobnych i obejmującym serię audycji radiowych (YLE Radio 1, Leena Häkkinen i Timo Väänänen) oraz serię wydawniczą (Kanteleen kielin, t. 1: Baltian kantelekansat, 2016). Chordofon gdański wykorzystywany jest także w twórczości zespołu Percival Schuttenbach (gra na nim Mikołaj Rybacki, również w ramach podprojektu pod nazwą Percival).
