REFORMACJA
| < Poprzednie | Następne > |
REFORMACJA. Przyczyny. Zainicjowany przez Marcina Lutra w saskiej Wittenberdze ruch odnowy Kościoła, powstały na kanwie krytyki papieskich odpustów i postulatu głoszenia czystego Słowa Bożego, rewizji doktryny i nauczania, sprawowania kultu i liturgii, doprowadził do rozłamu w zachodnim chrześcijaństwie, odbił się szerokim echem w Europie i dotarł także nad Motławę. Gdańsk pozostawał w ścisłych kontaktach handlowych i kulturalnych z krajami Rzeszy, w tym także z Wittenbergą. Od momentu założenia uniwersytetu w Wittenberdze do pojawienia się pierwszych symptomów reformacji w Gdańsku, studiowało tam wielu gdańszczan.
Radykalizm religijny splótł się w Gdańsku – podobnie jak w Niemczech – z radykalizmem społecznym. Na kryzysową sytuację w Gdańsku wywarła wpływ także sytuacja polityczna, czyli wojna polsko-krzyżacka (1519–1521) oraz wojna Hanzy z Danią (1522). Doszła do tego rywalizacja o władzę pomiędzy patrycjatem i pospólstwem oraz rosnące znaczenie tego ostatniego w gdańskim społeczeństwie – warstwy szczególnie podatnej na luterańskie idee; ponadto spory pomiędzy Radą miasta Gdańska a cechami, niezadowolenie plebsu z pogarszającej się sytuacji gospodarczej, antagonizmy narodowościowe (napływ obcych osadników), krach finansów miejskich związany z korupcyjną działalnością niektórych przedstawicieli władzy ( Eberhard Ferber). Grunt pod związaną z przemianami religijnymi rewoltę społeczną przygotowała działalność braci Maternów. Rolę odegrało także rodzące się w Gdańsku drukarstwo i drukarnie.
Przede wszystkim jednak był to kryzys religijny, w Gdańsku przejawiający się osłabieniem konwentów zakonnych, ich konfliktami z mieszczaństwem, nadmiernym fiskalizmem Kościoła (także kwestią sprzedaży odpustów), szafowaniem karami kościelnymi (interdykty), dysproporcjami w wykorzystaniu kadr duchowieństwa (nieobecni w życiu swoich wspólnot proboszczowie parafii, zabiegający o dobra materialne, trudniący się dyplomacją i polityką, zastępowani w pracy duszpasterskiej przez kaznodziejów z miejscowych konwentów zakonnych obok ponad 200-osobowej rzeszy tzw. księży altarystów z kaplic i fundacji prywatnych, niezaangażowanych w bezpośrednie duszpasterstwo dla miasta, tworzących rodzaj duchownego proletariatu i nieprzygotowanych w należyty sposób do pracy w dużym ośrodku miejskim).
Przebieg pierwszych wystąpień. Mimo edyktu królewskiego z 1520, zakazującego szerzenia nowinek religijnych, w latach 1520–1522 gdańska drukarnia Hansa Weinreicha wydała wiele pisemek o luterańskiej treści, w zapusty w 1522 wystawiono w Dworze Artusa sztukę z sympatią odnoszącą się do Lutra. 13 VII 1522 rozpoczął reformacyjną działalność w Gdańsku Jacob Hegge, zwany Finckenblockiem, początkowo głoszący nauki poza miastem i poza obiektami sakralnymi (na stoku Grodziska; kościół Bożego Ciała). W kazaniach piętnował nadużycia w Kościele, występował przeciw celibatowi księży i kultowi świętych. Kaznodziei udostępniono następnie szpitalny kościół Bożego Ciała oraz cmentarz szpitala św. Gertrudy. W październiku 1522 tzw. kolegium 48 proponowało oddanie mu kościoła w mieście.
Na przełomie lat 1522 i 1523 kolejni zwolennicy reformacji pojawili się na ambonach klasztornych kościołów franciszkanów i brygidek. Z początkiem 1523 rozwinęli w mieście działalność kaznodziejską Paul Kerlin, działający w kościele św. Jana), ekskarmelita z gdańskiego konwentu Mathias Bienewald, wielki wpływ na dynamikę wydarzeń miał studiujący w Wittenberdze syn gdańskiego ławnika Johann Bonholt, utrzymujący z miastem kontakt listowny, a od jesieni 1523 proboszcz i kaznodzieja w kościele św. Barbary. W kościele Najświętszej Marii Panny (NMP) okresowo pojawiali się kaznodzieje wywodzący się nie ze stanu duchownego, ale z pospólstwa i służby kościelnej (początek w 1523). Rozwoju wypadków nie powstrzymała osobista interwencja biskupa włocławskiego Macieja Drzewickiego w sierpniu 1523. Pod koniec września 1523 Jacob Hegge uzyskał dostęp do ambony kościoła NMP i zachęcił mieszczan do niszczenia wyposażenia świątyń, by położyć kres kultowi obrazów i świętych. Wtedy usunięto go z miasta, a kaznodzieją w kościele NMP uczyniono zwolennika umiarkowanych reform, franciszkanina Alexandra Svenichena, który pełnił tę funkcję do 22 I 1525. Jako kaznodzieja najważniejszego kościoła w Gdańsku, na mocy ordynacji z 24 II 1524 Svenichen został zobowiązany do nadzorowania innych kaznodziejów i księży w mieście. W marcu 1524 biskup Drzewicki próbował bezskutecznie zaaresztować radykalnego kaznodzieję Paula Grünewalda.
Po powrocie Heggego z Wittenbergi doszło do intensyfikacji reformacyjnych wystąpień. Zaprzestano płacenia dziesięciny z wiejskich posiadłości miasta i nie stosowano się do kar kościelnych, a stosunki pomiędzy miastem a biskupem znów się pogorszyły. Pod koniec sierpnia 1524 pospólstwo pod wodzą kowala Petera Königa oraz prawnika Johanna Wentlanda obrało pięciu kaznodziejów dla pięciu znajdujących się pod patronatem miasta kościołów parafialnych w Gdańsku. Jednocześnie doszło do rabunku klasztornego mienia i kościelnych precjozów. Zakonników zachęcano do opuszczania konwentów, a proboszczów zawezwano do powrotu do macierzystych parafii. Na początku 1525 wydano nowe, restrykcyjne zarządzenia wobec zakonów w mieście, uniemożliwiające im swobodną działalność. 22 I 1525, po obaleniu starych władz miasta, Svenichena odsunięto od ambony kościół NMP.
Wydane 24 stycznia tzw. Artykuły (Artickelbrief) utrwalały luterański porządek w Gdańsku, zezwalały na zupełną swobodę głoszenia nowej wiary, ustanawiały zasadę wyboru proboszczów przez lud, usuwały z miasta bluźnierców i krzywoprzysięzców, rozwiązywały działające w mieście zgromadzenia zakonne, a ich klasztory przekazywały na cele publiczne: szpitale i szkoły. Zabroniono łacińskich śpiewów, nabożeństwa odprawiano tylko w języku niemieckim, zniesiono celibat. W kościołach zarządzanych przez radykalniejszych kaznodziejów (jak Hegge) niszczono obrazy, rzeźby, usuwano boczne ołtarze. Nowym kaznodzieją w kościele NMP został jeden z bliskich współpracowników Marcina Lutra, Michael Hänlein, z zadaniem łagodzenia zbyt radykalnych nastrojów społecznych w Gdańsku (wpływ tzw. wojny chłopskiej w Niemczech).
Po zawarciu traktatu krakowskiego (9 IV 1525) i sekularyzacji Prus Krzyżackich, król Polski Zygmunt I Stary zażądał przywrócenia w Gdańsku starego ładu religijnego i społecznego (maj 1525), pozwał przed swój sąd najbardziej radykalnych kaznodziejów (sierpień – październik 1525). W rezultacie pomiędzy grudniem 1525 a lutym 1526 przywrócono w mieście msze łacińskie, w styczniu 1526 odsunięto od ambony Heggego i innych radykałów. Po przybyciu króla do miasta (17 IV 1526) niektórzy gdańscy reformatorzy ratowali się ucieczką, innych otoczył opieką książę pruski Albrecht. Król nakazał jednocześnie zwrot zagrabionego kościelnego mienia i restytucję klasztorów. We wszystkich bractwach tak cechowych, jak i kupieckich, przywrócono sprawowanie kultu podług starego obrządku. W czerwcu rozpoczęto postępowanie wobec około 200 duchownych oskarżonych o złamanie ślubu celibatu. 12 lipca z tego powodu pozbawiono majątku i wydalono z diecezji włocławskiej 35 osób, 84 dalszych duchownych dotknęło tylko wydalenie. 8 lipca król rozkazał mieszczanom w ciągu sześciu dni pozbyć się książek, obrazów, śpiewników, które w jakikolwiek sposób byłyby związane z reformacyjnymi nowinkami. Ostateczną restytucję Kościoła katolickiego w mieście zatwierdziły, w jednoznaczny sposób, wydane w imieniu królewskim dla Gdańska tzw. Statuta Sigismundi z 20 VII 1526, grożące wysokimi karami za dalsze propagowanie luteranizmu w mieście.
Zwycięstwo reformacji w Gdańsku – przywilej dla wyznania augsburskiego. Przemiany reformacyjne zaszły w Gdańsku jednak zbyt daleko, by można im było się przeciwstawić metodami administracyjnymi. Zwłaszcza pospólstwo było szczerze zainteresowane reformą Kościoła na warunkach określonych naukami Lutra. Faktyczne duszpasterstwo w mieście, na skutek nieobecności proboszczów, spoczywało w rękach mianowanych za wiedzą Rady kaznodziejów, pośród których już w 1529 pojawili się zwolennicy luteranizmu, m.in. Pankratius Klemme (zm. 1546). Jego działalność cieszyła się umiarkowanym wsparciem ówczesnego oficjała gdańskiego, Urbana Ulriciego (do 1540), dbającego jedynie, aby formy liturgii nie ulegały zmianie, a wszelkie powinności i opłaty na czas trafiały do biskupa. Również Rada Miejska, choć nominalnie katolicka, uznała za stosowne bronić działalności Klemmego. W 1536, w porozumieniu z oficjałem Ulricim, mianowała go pastorem – niejako drugim proboszczem – kościoła NMP. 28 X 1537 Klemme opuścił klasztor dominikański i zrzucił habit zakonny, oficjalnie przyznając się do luteranizmu.
W mieście słabło zainteresowanie katolickim życiem sakramentalnym, zamierały bractwa i fundacje mieszczan, zanikały na skutek braku powołań lokalne konwenty klasztorne, odmieniały się obyczaje religijne ogółu społeczności. Nie skutkowały w tym względzie interwencje miejscowych ordynariuszy. Wielką rolę we wspieraniu idei reformacyjnych w mieście odegrała po 1538 pierwsza oficyna drukarska w Gdańsku, wydająca liczne pisma protestanckie ( drukarstwo i drukarnie). Nie bez znaczenia było zaistnienie pierwszego luterańskiego uniwersytetu w tej części Europy, w Królewcu (1544). Po śmierci Klemmego w 1546 otwarcie przystąpiono do realizacji programu pospólstwa, formułując nowe, luterańskie z ducha, ordynacje dla gdańskich szpitali (1546, 1548), dla ubogich (1551) i reformując miejskie szkolnictwo (1552).
Dalsze przemiany w Gdańsku zachodziły pod wpływem spontanicznego rozwoju reformacji w Polsce i na Litwie po 1548 (zgon króla Zygmunta I Starego) i tendencji ogólnoeuropejskich (pokój augsburski w 1555). Już w latach 1549–1551 niektórzy kaznodzieje udzielali w kościele poza murami miasta (np. Stefan Bülow w Lazarecie) komunii pod 2 postaciami. Tej ostatniej domagano się w tzw. gravaminach wystosowanych do króla polskiego Zygmunta Augusta podczas jego wizyty w mieście w 1552. Duchowni o jawnie luterańskich poglądach w okresie 1552–1556 pracowali okresowo także w najważniejszych świątyniach wewnątrz miasta (Johannes Halbrodt, Jakub Wagner). W 1555 roku Rada Miejska zakazała w mieście katolickich procesji, a 1556 (mimo biskupich i królewskich interwencji) dopuściła, aby w małych kościołach szpitalnych udzielano komunii pod postacią chleba i wina. Na zmianę stanowiska królewskiego wpłynęła intensyfikacja działań królewskich w kwestii inflanckiej. Zygmunt August co najmniej od grudnia 1556 starał się uzyskać od Gdańska sporo pieniędzy na wojsko i flotę i obiecywał, że będzie patrzeć przez palce na luterańskie innowacje. W zamian żądał zachowania starej liturgii (łacina, śpiewy) i wystroju wnętrz kościelnych (zakaz usuwania obrazów i rzeźb). Po zatwierdzeniu w czerwcu pożyczki i podarku dla monarchy Rada Miejska uzyskała odeń pisemny przywilej wolności wyznaniowej (5 VII 1557). W sensie formalnym było to tylko czasowe (do następnego sejmu walnego) zezwolenie na udzielanie komunii pod 2 postaciami. W praktyce było to zamknięcie długiego okresu odchodzenia miasta od katolicyzmu. 31 X 1557, w rocznicę wystąpienia Lutra, po raz pierwszy we wszystkich kościołach Gdańska sprawowano Eucharystię na nowych zasadach.
Stworzenie podstaw organizacyjnych i doktrynalnych kościoła luterańskiego w Gdańsku. W 1557 powstała pierwsza luterańska ordynacja kościelna dla Gdańska, wzorowana po części na ordynacji wrocławskiej, wytworzona niejako wspólnie w dyskusji z Toruniem i Elblągiem. W 1558 w przejętym przez miasto klasztorze franciszkanów otworzono protestancką szkołę średnią, z czasem przekształconą w Gimnazjum Akademickie. W Gdańsku w opozycji do modnego w tym czasie w Prusach Książęcych tzw. ozjandryzmu (od nazwiska Andreasa Osiandra, zmarłego w Królewcu w 1552, propagującego Chrystusową sprawiedliwość realnie zamieszkującą w wierzących) preferowano luteranizm ortodoksyjny, wittenberski, głoszący sprawiedliwość istotową, zaakceptowany z czasem przez większość protestanckich duchownych i ogół mieszczaństwa. W 1561 wybuchł w Gdańsku spór o tzw. relikwie (świętość chleba i wina pozostałego po Wieczerzy Pańskiej), który przerodził się z czasem w polemikę wokół tzw. Formuły zgody (Formulae Concordiae – Danziger Notulae – Notelstreit, opracowanej w 1562 przez Jakoba von Barthena). W sporze o relikwie zwyciężył pogląd Veita Nubera (kaznodziei z kościoła NMP) o zachowaniu wartości sakramentalnej przez resztki z Wieczerzy. Spór o Formułę zgody, opracowaną według nauk Marcina Lutra, ostro wymierzoną przeciwko poglądom katolickim i kalwińskim (tzw. II reformacja w Gdańsku), trwał do 1568 i ostatecznie zakończył się jej uznaniem przez zdecydowaną większość gdańskiego protestanckiego duchowieństwa. Niezadowoleni radykałowie stworzyli natomiast grupę tzw. Dzieci Chrystusowych.
W tym czasie, w 1567, powstało w Gdańsku hierarchicznie zorganizowane Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium) z seniorem na czele, pierwszym pastorem kościoła NMP, które przejęło jurysdykcję duchowną i ordynowanie kaznodziejów do kościołów na terenie całego terytorium Gdańska, a także poza nim, w Prusach Królewskich (pierwszy senior – Johann Kittelius). Świecką głową Kościoła luterańskiego w Gdańsku pozostawała Rada Miejska. Ordynację dla kościoła NMP z 1567 można uznać za pierwszą gruntownie luterańską i gdańską ustawę kościelną. Pełna i kompletna ordynacja kościelna dla całego gdańskiego kościoła luterańskiego została opracowana i zatwierdzona w 1570. Z kolei decyzja Rady Miejskiej z początku 1575 o przyjęciu luterańskiej nauki według umiarkowanego, ortodoksyjnego systemu Filipa Melanchtona, panującego w tym czasie tak w Wittenberdze, jak i np. w Królewcu, zakończyła formowanie podstaw doktrynalnych nowego Kościoła. Uwieńczeniem tego pionierskiego okresu w dziejach luteranizmu gdańskiego było ponowienie przywileju wyznaniowego w 1577, po wygaszeniu konfliktu miasta z królem polskim Stefanem Batorym. Ów przywilej gwarantował wyznawcom kościoła augsburskiego pełnię swobody i zachowanie wszelkich dotychczasowych zdobyczy z zastrzeżeniem zachowania niezmienionych form kultu.
