SYNAGOGA
| < Poprzednie | Następne > |
SYNAGOGA. Wielka Synagoga, mieszcząca się przy An der Reitbahn 11/13 (ul. Bogusławskiego), powstała po zjednoczeniu większości gdańskich gmin żydowskich w 1883 – na miejscu nabytej w końcu 1884 od rodziny Sczersputowskich działającej tu Ujeżdżalni. W okresie rozmów o zjednoczeniu przedstawiciele Żydów w Gdańsku powołali tzw. komisję placu, mającą zająć się budową nowej wspólnej synagogi. Inwestycja została sfinansowana ze składek członków Gminy Synagogalnej, dotacji wywodzącego się z Gdańska berlińskiego bankiera Carla Fürstenberga oraz pożyczki z Banku Gdańskiego. Na żądanie władz Gdańska prace budowlane prowadziła (dla zachowania jedności stylu) działająca w mieście berlińska firma Ende und Böckmann, architektów Hermana Endego i Wilhelma Böckmanna, przy współpracy z Königliche Bauräthe Baubureau für die Bauten zu Danzig. Synagogę otwarto 15 IX 1887 w obecności m.in.: nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie Karla Adolfa Ernsthausena, nadburmistrza Gdańska Leopolda von Wintera, admirała Johanna-Heinricha Pirnera, nadrabina Cosmanna Wernera, przewodniczącgo Gminy Synagogalnej Gustava Davidsohna. Modły w synagodze odbywały się od 8 grudnia.
Jako obiekt łączyła w sobie cechy mauretańskie i charakterystyczne dla gdańskiego neorenesansu. Od zachodu miała kopułę z latarnią, front zdobiły dwie stylizowane wieże z hełmami i dużym oknem, ażurową gwiazdą Dawida i arkadowym przedsionkiem między nimi. Iglice hełmów wież ozdobiono gwiazdą Dawida. Wraz z kopułą osiągnęła 60 m wysokości. Wnętrze, o żaglowym sklepieniu i 10 m wysokości, ozdobione wielkimi żyrandolami, otoczone było arkadowymi galeriami wspartymi na kolumnach. Mieściło usytuowaną centralnie wielką salę modlitw z dwoma rzędami ławek na 1600 osób. Na ścianie wschodniej, w półkolistej apsydzie, umieszczono na podwyższeniu szafę ołtarzową do przechowywania Tory, nad którą zamocowano tablice dziesięciorga przykazań trzymane przez dwa lwy, za nimi zaś chór i na nim organy. Na ścianie południowej znajdował się chór dla kobiet, na zachodniej (na wysokości witrażowego okna) – amfiteatralna galeria na 300 osób. Całość urządzono wedle wzorców reformowanego nurtu judaizmu, dopuszczając obecność mężczyzn i kobiet w jednej sali oraz towarzyszenie śpiewom muzyki organowej. W końcu XIX wieku założono ogrzewanie i światło elektryczne, w 1898 dobudowano na placu przed synagogą budynek mieszczący rytualną łaźnię (mykwę) i bractwo pogrzebowe.
Synagoga stała się nie tylko domem modlitwy, ale także centrum życia kulturalnego Żydów (zwłaszcza muzycznego), od 1904 przechowywano w niej zbiory judaików Lessera Giełdzińskiego. W 1935 nabożeństwem żałobnym uczczono Józefa Piłsudskiego (z udziałem kierownik Oddziału Społecznego Komisariatu Generalnego Rzeczpospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku Ignacego Ziętkiewicza). W 1938, po nasileniu się napaści na Żydów, synagogi strzegły specjalne warty, które dwukrotnie uniemożliwiły jej ograbienie i podpalenie. 17 XII 1938 w synagodze odbyło się zebranie społeczności żydowskiej Gdańska, na którym przyjęto propozycję władz niemieckich o sprzedaniu wszystkich posiadłości w zamian za zgodę na emigrację. Wystrój wnętrza bądź sprzedano (między innymi ławy kupił kościół ewangelicki w Nowym Porcie), bądź wywieziono za zgodą Niemców (archiwum obecnie znajduje się w Jerozolimie, zbiory Giełdzińskiego w Muzeum Żydowskim w Nowym Jorku, bibliotekę przewieziono do Wilna). 15 IV 1939 odbyły się ostatnie nabożeństwa, od 2 maja Niemcy przystąpili do burzenia synagogi (wcześniej rozważano jej przebudowę na salę gimnastyczna czy remizę strażacką).
W związku z planami budowy Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego 16 II 1998 Wyznaniowa Gmina Żydowska w Rzeczypospolitej Polskiej zwróciła się do wojewody pomorskiego i władz Gdańska o zwrot parceli po dawnej Wielkiej Synagodze. 28 XII 1998 podzielono plac po dawnej synagodze między Wyznaniową Gminę Żydowską (14 719 m2), Fundację Theatrum Gedanense pod budowę teatru (1865 m2) i – mający siedzibę po sąsiedzku – gdański oddział Urzędu Ochrony Państwa (obecnie Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 4733 m2). 7 IX 2007 prezydent Gdańska przekazał na rzecz Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich nieruchomość przy ul. Długie Ogrody 20, uzyskując w zamian prawo własności działki przy ul. Bogusławskiego. Na przełomie listopada i grudnia 2013 z inicjatywy Mieczysława Abramowicza specjalną kostką bazaltową zaznaczono zarys murów synagogi.
