WIELKA ZBROJOWNIA
| < Poprzednie | Następne > |
_i_wschodniej,_Johann_Carl_Schultz,_1872.JPG)
WIELKA ZBROJOWNIA (Das Große Zeughaus), zwana także Arsenałem, w licu zabudowy obecnych ulic Tkackiej i Kołodziejskiej, od tej strony fasada główna tworzy zamknięcie widokowe obecnej ul. Piwnej. Fasada zachodnia zwrócona jest na Targ Węglowy. Posadowiona na miejscu średniowiecznego muru miejskiego, trzech domów oraz starej łaźni, na terenie której między innymi funkcjonował warsztat Wilhelma van der Blocka, wykupionych przez Radę Miejską. Wzorowana architektonicznie na Halach Mięsnych w Haarlemie; pomysłodawcami i protektorami budowy byli ówcześni rajcy: Johann Speimann, Bartel Schachmann, Andreas Brockmann, Johan Proite. Wzniesiona w latach 1600–1605, według projektu przypisywanego Antoniemu van Obberghenowi lub Hansowi Vredemannowi de Vries, realizowanemu przez Hansa Strakowskiego; prace rzeźbiarskie wykonali Willem van der Meer Młodszy oraz Abraham van den Block, stolarskie – Simon Herle, kowalskie – Adam Reissing. Sylwetą czterech równoległych, ustawionych szczytowo dachów oraz ich skalą i gabarytami nawiązuje do modułu gdańskich kamieniczek. Przyziemie, o powierzchni 1819 m², posiada 15 granitowych słupów wspierających sklepienie, piwnice o powierzchni 1528 m². Zachowało się kilka opisów wnętrza, jego wyposażenia, m.in. z 1636 francuskiego dyplomaty Charlesa Ogiera.
Od wybudowania do 1793 użytkowana zgodnie ze swoim przeznaczeniem, jako skład broni i amunicji (będąc jedną z największych tego typu budowli w Europie). W okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG) funkcjonował na dwóch piętrach francuski szpital wojskowy (na 761 łóżek). Po upadku WMG nie powiodła się próba jej przejęcia z rąk pruskiego Ministerstwa Wojny, które uzależniło zgodę od uzyskania podobnej wielkości budynku wybudowanego na koszt miasta. Do końca I wojny światowej nadal pozostawała pod zarządem wojska; przechowywano w niej dawną broń własną i zdobyczną. Zamknięta dla osób postronnych, brak więc relacji o wystroju wnętrz z tego okresu. Pośrednie relacje wskazują, że od 1793 do około 1866 w Wielkiej Zbrojowni przechowywano portrety królów polskich z Wielkiej Sali Wety Ratusza Głównego Miasta, których część nabył następnie od władz pruskich kupiec Aleksander Kazimierz Makowski.
W marcu 1919 w przyziemiu, z otwartym przejściem między obecną ul. Tkacką i ul. Piwną a Targiem Węglowym, otwarto restaurację „Zeughaus-Automat” GmbH, z automatami do sprzedaży gotowych posiłków. 8 III 1922 przejęta przez władze Gdańska. Po wygaśnięciu i nieprzedłużeniu umowy z „Zeughaus-Automat” 1 V 1923 oddano do użytku przyziemie przekształcone w pasaż handlowy, Zeughauspassage (Pasaż Zbrojownia; m.in. salon firmowy porcelany Rosenthala, sklep z wyrobami bursztynowymi marki Ostdeutsche Bernstein-Industrie GmbH, księgarnia, sklep perfumeryjny, sklep filatelistyczny, w 1939 funkcjonowało tu 11 sklepów), piętra przeznaczono na pracownie i magazyn dekoracji teatralnych oraz zaplecze kupieckie. Ważniejsze renowacje, głównie dotyczące kamieniarki, przeprowadzono w latach 1699, 1768, 1887 i 1911.
W 1945 Wielka Zbrojownia została poważnie uszkodzona: zburzeniu i wypaleniu uległo wnętrze, zniszczone zostały hełmy wież oraz częściowo szczyty. W 1947 planowano przekazanie jej Muzeum Miejskiemu na siedzibę oddziału prehistorii i etnografii. W latach 1947–1951 odbudowano wnętrza i dachy (według projektu Józefa Chrzanowicza). 4 XI 1951 z okazji Miesiąca Pogłębiania Przyjaźni Polsko-Radzieckiej w pomieszczeniach na piętrze otwarto ogólnodostępną wystawę (zorganizowaną przez Bolesława Rogińskiego) fotografii oraz prac gdańskich plastyków (amatorów, członków Związku Plastyków, pracowników gdańskiej PWSSP, Centrali Przemysłu Ludowego). 25 V–10 VI 1952 na drugim piętrze miała miejsce regionalna wystawa projektów architektonicznych biur projektowych, 28 VII 1952, po raz pierwszy po wojnie, w przyziemiu odbył się kiermasz Powszechnej Spółdzielni Spożywców – 12 stoisk z artykułami spożywczymi, galanterią, konfekcją, warzywami i owocami, 28 X 1952 odbył się w przyziemiu kiermasz towarów przemysłowych zorganizowany przez przedsiębiorstwo Wspólnota Pracy. W 1952 przydzielona obecnej Akademii Sztuk Pięknych (ASP), która przeniosła się tu ostatecznie w maju 1954. Uczelnia zajęła górne kondygnacje, przyziemie zaś, początkowo nadal wykorzystywane do celów wystawienniczych (m.in. 25 VIII 1955 otwarto wystawę Sztuka ludowa województwa gdańskiego, 30 VIII 1959 wystawę filatelistyczną Bałtyk morzem pokoju), przeznaczono z czasem na cele handlowe. Od 22 VII 1961 (wedle projektu architektoniczno-budowlanego Jarosława Walko i z architekturą wnętrz opracowaną przez Bolesława Siemianowskiego) do 2007 funkcjonował tu pasaż handlowy, wielokrotnie przebudowywany i modernizowany (np. w 1967 boksy po obu stronach), w 1997 – po remoncie przyziemia, z nową aranżacją (m.in. Supersam, następnie sklep Biedronka). Od września 2007 przyziemie nie było wykorzystane, zamknięte dla ruchu pieszego, w 2013 akcję na rzecz otwarcia przyziemia prowadziła gazeta „Trójmiasto” (lokalny dodatek „Gazety Wyborczej”), m.in. zbierając podpisy gdańszczan wspierających tę inicjatywę, od lata 2013 otwierane czasowo podczas wernisaży prac pracowników ASP. W okresie 1957–1966 (według projektów Kazimierza Macura) odtworzono kamieniarkę szczytów fasady zachodniej i przeprowadzono konserwację studzienki (1957–1958), dokonano rekonstrukcji szczytów, kamieniarki fasady wschodniej i osadzenia zrekonstruowanych hełmów z autentycznymi chorągiewkami (1964–1965), odbudowano klatki schodowe w wieżach (1965–1966), dokonano renowacji elewacji i nowej aranżacji wnętrz (1997–1998); 2003–2005 Barbara i Ludwik Brzuskiewiczowie dokonali konserwacji i renowacji elewacji z odtworzeniem attyki.
Zbrojownia jest uważana za najwspanialsze w Gdańsku dzieło architektury niderlandzkiego manieryzmu. Budynek symetryczny, podpiwniczony, piętrowy z poddaszem, kryty dachami siodłowymi; wzniesiony z drobnej cegły, z poziomymi pasami z kamienia, całość nieotynkowana; polichromowana i złocona kamieniarka wykonana z gotlandzkiego wapienia. Dwudzielność fasad jest podkreślona umieszczonym na osi akcentem plastycznym – w fasadzie zachodniej rzeźbą wojownika na cokole, we wschodniej (wysuniętą przed lico) – okrągłą studzienką (o wyglądzie antycznej świątynki, dzieło Abrahama van den Blocka), tworzącą podbudowę pod umieszczoną między oknami piętra niszę, wewnątrz której stał posąg Minerwy. Wokół umieszczono daty renowacji. Szczyty mają bogatą figuralną i ornamentowaną dekorację kamieniarską. Od strony wschodniej fasadę zdobią m.in. dwa wielkie portale, zwieńczone kartuszami z wielkimi herbami Gdańska, posąg Minerwy, kamienne maski, ornamenty okuciowe, postacie gdańskich żołnierzy (trzech pikinierów, halabardzisty i wachmistrza), szczyty z wąsatymi sfinksami i wybuchającymi granatami, po obu stronach fasady wznoszą się dwie ośmioboczne wieżyczki, zwieńczone hełmami z blachy, mieszczące ślimakowate schody. Fasada zachodnia ozdobiona między innymi dwoma portalami, zwieńczonymi wielkimi herbami Gdańska; także figurą na cokole, przedstawiającą Kozaka z odciętą głową u stóp (w nawiązaniu do wydarzenia, jakie rozegrało się na rynku lwowskim, w czasie którego żołnierz ściął swojego dowódcę Jana Podkowę – samozwańczego hospodara mołdawskiego – nieuznanego przez króla polskiego Stefana Batorego); ponadto akcenty militarne (armaty, pociski armatnie); na szczytach postacie dwóch muszkieterów, chorążego, konstabla i kapitana.
