DOLNE MIASTO
| < Poprzednie | Następne > |
i Długie Ogrody (po prawej), nr. 16 zaznaczono kościół św. Barbary, 1656
i Długie Ogrody z kościołem św. Barbary, fragment planu Gabriela Bodenehra Starszego z 1720
.JPG)
DOLNE MIASTO (1640 nova urbs, 1687 Neustad – Nowe Miasto; 1646 Lege Stadt – Dolne Miasto; 1657 Nieder-Stadt, od 1684 Niederstadt – Dolne Miasto), południowo-wschodnia część historycznego Gdańska, w dzielnicy Śródmieścia. Od zachodu ograniczone Nową Motławą ( Motława), od południa i wschodu fortyfikacjami bastionowymi ( fortyfikacje), od północy Szkocką Groblą ( Długie Ogrody). Od założenia zajmuje powierzchnię około 55 ha.
Początkowo obszar łąkowy, nabyty między 1338 a 1341 przez Główne Miasto od rycerza Piotra z Kacka, nadane w 1346 przez Radę Miejską gdańskim rzeźnikom i nazwane Świńskimi Łąkami (w 1455 sweyne wiesen). Część terenu pokrywał lasek (w 1385 nemus), łączący się z laskiem na Spichlerzach, później oddzielony tzw. Świńskim Rowem (w 1399 fossa porcorum). W początku XVII wieku miejsce wypasu bydła i trzody mieszkańców Długich Ogrodów. Przechodziła tu droga (wygon), biegnąca orientacyjnie po linii obecnych ulic: Szopy – Toruńska – Kurza – Reduta Wyskok.
Z chwilą zagrożenia Gdańska w efekcie wojen polsko-szwedzkich do 1636 otoczone nowoczesnymi fortyfikacjami ( Śluza Kamienna), które w konsekwencji spowodowały wejście Dolnego Miasta w skład historycznego Gdańska. Słabo jeszcze zamieszkany obszar wykorzystywano w momentach szczególnych: w końcu 1. połowy XVII wieku powstały domy dla zakaźnie chorych, na rogu obecnej ul. Radnej (w 1763 Pestilenzgasse (Zarazy)) i Zielonej (Letzter Graben, od 1881 Grüner Weg).
Od 1637 zabudowa przybrała uporządkowany charakter, zwłaszcza po przyjęciu w 1650 planu Georga Telliora. Wykopano kanały, wzdłuż których przeprowadzono ulice. Główne kanały, biegnące środkiem obecnych ulic: Łąkowej – Wróblej – Radnej i Szuwarów – Jaskółczej – Jałmużniczej – Przyokopowej oraz u podnóża wałów i bastionów: Królik – Niedźwiedź (współcześnie Miś) – Wyskok, były połączone kanałami poprzecznymi wzdłuż obecnych ulic: Dolnej – Sempołowskiej, Śluzy – Kieturakisa (kanał zbiorczy, ze śluzą przy ujściu do Motławy) i Zielonej.
Główną osią urbanistyczną Dolnego Miasta jest do dziś ul. Łąkowa (1650 Weidengasse). Przez błędne tłumaczenie ul. Modna (w 1650 à la Modengasse, później Allmodengasse) stała się Jałmużniczą (Almosengasse). Jedną z pierwszych brukowanych ulic była Steindamm (1763), obecna Kamienna Grobla. Od połowy XIX wieku do 1945 w środkowej części zajmowana przez młyny zbożowe i olejowe, wytwórnie krochmalu i margaryny, w pozostałej przez przedsiębiorstwa branży metalowej ( przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). Korzystały one z transportu wodnego ( Opływ Motławy). Biegnąca równolegle do kręgu fortyfikacji obecna ul. Redutowa nosiła na poszczególnych odcinkach nazwy bastionów. Do końca XVIII wieku większość obszaru pełniła funkcję ogrodów bądź placów składowych, ze skromną parterową lub jednopiętrową zabudową. W 1711 powstała na rogu Große Schwalbengasse (ul. Jaskółcza) i Schleusengasse (ul. Śluza) jedna z bezpłatnych szkół fundacji pastora Joachima Weickhmanna (podczas oblężenia Gdańska w 1807 zmieniona na lazaert, później funkcjonowała tu nowa szkoła i łaźnia, zob. niżej). W latach 1777–1842 przy Herrengarten 1 (ul. Sadowa) działała loża masońska Eugenia pod Ukoronowanym Lwem ( wolnomularstwo).
W 1795 na Długich Ogrodach i Dolnym Mieście zainstalowano 280 latarni olejowych, w 1803 Dolne Miasto otrzymało żółte tabliczki z nazwami ulic. Przed 1803 przy Weidengasse (ul. Łąkowa, obecnie nr 35/38) powstała mała rafineria cukru trzcinowego (właściciel nieznany). Intensywny rozwój nastąpił po 1815 i nadaniu Gdańskowi statusu twierdzy, kiedy na potrzeby garnizonu pobudowano warsztaty i fabryki. W 1816 roku na końcu Reitergasse (ul. Ułańska) założono Warsztaty Artyleryjskie (zakłady naprawcze sprzętu artyleryjskiego; przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe). W 1839 na miejscu zlikwidowanej rafinerii cukru powstała fabryka karabinów. Na potrzeby Warsztatów Artyleryjskich i fabryki karabinów przystosowano bastion Ogrodowy do funkcji magazynu prochowego. W 1843 przy Kamiennej Grobli działały olejarnia (Oelmühle) i tuż przy niej młyn zbożowy; w 1841 przy obecnej ul. Redutowej (bastion Miś) odlewnia żeliwa i kolejno dalsze przedsiębiorstwa.
W 1853 obok fabryki karabinów, w wykupionym dworze Uphagenów na rogu obecnej ul. Śluza (obecny odcinek tej ulicy nosi nazwę Kieturakisa) i Łąkowej, pobudowano katolicki szpital Najświętszej Marii Panny, z kaplicą (obecnie kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny).
W 1854 na Dolnym Mieście było 258 posesji. W latach 1869–1871 zasypano kanały, zastępując je kanalizacją podziemną. Umożliwiło to budowę nowoczesnego systemu komunikacji publicznej, który połączył Dolne Miasto z centrum. W 1874 przedłużono obecną ul. Łąkową do Długich Ogrodów, w 1885 uruchomiono na ul. Łąkowej linię tramwaju konnego, od 1900 elektrycznego, wraz z zajezdnią przy Hühnerberg (ul. Kurza). Po bankructwie około 1900 odlewni i wytwórni maszyn rolniczych Steimmigów (zob. Carl Eduard Georg Steimmig, przedsiębiorstwa i zakłady przemysłowe), od 1841 działającej przy Weidengasse 34 (ul. Łąkowa), jej teren został podzielony na działki budowlane, które wytyczyły nowe ulice: Kolkowgasse (ul. Królikarnia), Hirschgasse (ul. Sempołowskiej) i Straussgasse (ul. Chłodna). Do 1905 powstały tam domy czynszowe dla robotników zatrudnionych w obu fabrykach wojskowych. W południowej części dzielnicy na przełomie XIX i XX wieku powstało wiele eleganckich kamienic. W latach 1892–1893 od Dworca Brama Nizinna (przy obecnej ul. Toruńskiej) do rzeźni przy Angielskiej Grobli (wzdłuż ul. Redutowej) przeprowadzono bocznicę kolejową ( kolej). 14 IV 1908 przy Schleusengasse (ul. Śluza) oddano do użytku nowy budynek szkoły i łaźnię (obecnie Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia).
W 1880 liczba mieszkańców przekroczyła 6600. W 1914 liczba budynków wzrosła do 499, mieszkańców do 17 000. Co trzecie mieszkanie miało co najmniej trzy pokoje, a czynsze były niewiele mniejsze niż na Głównym Mieście. Po powołaniu zdemilitaryzowanego II Wolnego Miasta Gdańska zlikwidowano Warsztaty Artyleryjskie, na których miejscu powstała Fabryka Opakowań Blaszanych i Blachy (czynna po 1945) oraz różne firmy przemysłowe. Zlikwidowano też fabrykę karabinów, w której budynkach do 1945 mieściły się różne firmy produkcyjne i remontowe ( przedsiębiorstwa), a po 1945 przez wiele lat Gdańskie Zakłady Futrzarskie (obecnie część budynków wykorzystywana jest okresowo przez firmy produkcyjne i handlowe; w 2011 otwarto sklep sieci Biedronka). W 1927 powstał zaprojektowany przez Adolpha Bielefeldta gmach Monopolu Tytoniowego (nr 39/44).
W 1945 znacznie zniszczona została zabudowa w północno-zachodniej części ulicy. W części południowej piwnice wielu domów były podtopione przez wody podskórne; nieuszkodzone pozostały budynki koszar wojskowych oraz gmach dawnego Gimnazjum Państwowego przy Łąkowej 1, włączony po roku 1945 w kompleks koszarowy. W 1961 wybudowano Szkołę Podstawową nr 65 im. Alfa Liczmańskiego przy ul. Śluza 3. 15 IX 1964 przy ul. Szuwary oddano do użytku przedszkole, od 20 II 1965 noszące nazwę „Muszelka”. W latach 1965–1966 przy ul. Kamienna Grobla powstał ośrodek sportów wodnych Stoczni Gdańskiej (hangar do przechowywania łodzi i kajaków, szatnie, umywalnie, kawiarenka). 12 II 1966 przy ul. Jaskółczej, w nowym pawilonie, otwarto „Aptekę Gdańską” (Aptekę nr 100), która zastąpiła dotychczasową, mieszczącą się w dwóch mieszkaniach jednej z kamienic. W końcu lat 60. XX wieku wybudowano według projektu Witolda Rakowskiego osiedle Dolne Miasto I między ul. Łąkową a Nową Motławą, składające się z dziesięciokondygnacyjnych punktowców. Podobny punktowiec stanął kilka lat później między ulicami Królikarnia i Chłodną.
Degradację dzielnicy przyniosło otwarcie 20 V 1959 tzw. trasy W-Z (jezdni i linii tramwajowej), która odcięła ją od centrum. Pogłębiła ją likwidacja połączenia tramwajowego oraz zamknięcie Fabryki Opakowań Blaszanych. 30 IX 1998 budynek dawnego gimnazjum przy ul. Łąkowej 1 oraz sąsiednie koszary zostały siedzibą Akademii Muzycznej. 17 I 2008 oficjalnie uruchomiono sfinansowany całkowicie z budżetu miasta monitoring, system kamer podłączonych wówczas do monitorów w Komisariacie Policji Gdańsk-Śródmieście przy ul. Piwnej.
W 2014 rozpoczęto rewitalizację dzielnicy. W latach 2017–2020 wyremontowano 11 kamienic. W 2018 ogłoszono przetargi na opracowanie dokumentacji rewitalizacji ulic Przyokopowej, Polnej, Wierzbowej, Chłodnej, Sempołowskiej i Królikarnia, historycznych bastionów św. Gertrudy, Żubr, częściowo Wyskok, Miś, Królik i Ogrodowego, przebudowę promenady nadwodnej w pobliżu stadionu żużlowego, a także modernizację dróg rowerowych wzdłuż Opływu Motławy. W tym samym roku władz miasta zawarły umowę ze spółką Dolne Miasto ( Doraco i BBI Development) o realizacji w ciągu pięciu lat mieszkań, biur i obiektów usługowych oraz inwestycji publicznych o wartości 65 mln zł, w tym i rewitalizacji dawnej zajezdni tramwajowej. W 2019 miasto przekazało firmom Euro Styl i Inopa kilkanaście budynków i nieużytki w zamian za zainwestowanie w rewitalizację dzielnicy (między innymi dawnego gimnazjum przy ul. Śluza 3) środków o wartości 277 mln zł, w tym 40 mln zł na cele publiczne (dogi, przedszkole, kompleks sportowy przy ul. Śluza). W początku 2021 oddano do użytku pierwszy biurowiec z kompleksu LPP Fashion Lab., który zajął część pustej nieruchomości między siedzibą LPP (w byłym gmachu Monopolu Tytoniowego) a dawną Fabryką Karabinów i odtworzył przedwojenną pierzeję ul. Łąkowej. Utrzymany w klimacie industrialnym budynek wyróżnia betonowa elewacja, duże, przestronne okna i wygięte dachy.
| Ulica | Nazwy historyczne | Informacje o nazwie współczesnej | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Chłodna | 1891–1945 Straussgasse, na pamiątkę Ottona Reinholda Straussa, skarbnika miasta Gdańska | obecna nazwa od 1945 | |
| Dobra | 1644 bez nazwy | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763 bez nazwy | |||
| 1793 Feldweg (Polna) | |||
| 1878–1945 Abegg-Gasse, na pamiątkę Heinricha Burckharda Abegga i Fundacji Abegga | |||
| Dolna | 1645 bez nazwy | obecna nazwa od 1945 | pierwotnie biegła po obu stronach bocznego kanału |
| 1650 północny brzeg kanału: 1. Grabengasse (Rów I) od Kamiennej Grobli do Jaskółczej i 2. Grabengasse (Rów II) od Jaskółczej do Łąkowej; południowy brzeg kanału: 1. Adebargasse (Bociania I) od Kamiennej Grobli do Jaskółczej i 2. Adebargasse (Bociania II) od Jaskółczej do Łąkowej | |||
| 1793 oba brzegi kanału: Kuscheneck (Świński Zaułek) od Kamiennej Grobli do Jaskółczej oraz Schilfgasse (Szuwary) od Jaskółczej do Łąkowej | |||
| 1814–1945 Mittelgasse (Środkowa) od Kamiennej Grobli do Jaskółczej oraz Strandgasse (Nadbrzeżna) od Jaskółczej do Łąkowej, przejściowo także Hühnergasse (Kurza) | |||
| Fundacyjna | 1881–1945 Stiftsgasse (Fundacyjna) | obecna nazwa od 1945 | |
| Jałmużnicza | 1650 zachodnia strona kanału: Papegogengasse (Papuzia); wschodnia strona kanału: Allemodengasse (Modna), od wyrażenia à la mode | obecna nazwa od 1945, w wyniku błędnego tłumaczenia: Almosengasse (takiej nazwy ulica nigdy nie nosiła) = Jałmużnicza | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału |
| 1763–1945 obie strony kanału: Alamodengasse, później regularnie Allmodengasse (Modna) | |||
| Jaskółcza | 1650 zachodnia strona kanału: Ziskengasse (Czyżyki); wschodnia strona kanału: Schwalbengasse (Jaskółcza) | obecna nazwa od 1945 | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału |
| 1763–1945 obie strony kanału: Große Schwalbengasse (Wielka Jaskółcza) | |||
| Kamienna Grobla | 1637 Lange Gasse (Długa) albo Strandgasse (Nadbrzeżna) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1650: 1–3. Mottlaugasse (Motławska I, II i III) | |||
| 1763–1945 1–3. Steindamm (Kamienna Grobla I, II, III) – nazwa pochodząca od bruku nawierzchni | |||
| prof. Zdzisława Kieturakisa | 1650–1945 Schleusengasse (Śluzowa) – od tzw. Wielkiej Śluzy na końcu ulicy nad Motławą, chroniącej Dolne Miasto przed powodzią w czasie cofki | obecna nazwa od 17 I 1972 dla odcinka od Łąkowej do kurtyny wału między bastionami Wyskok i Miś | |
| od 1945 Śluza | |||
| Królikarnia | 1650 3. Adebargasse (Bociania III) | obecna nazwa od 20 V 1960 (od tego dnia imię Ludwika Zamenhoffa nosi ulica w Strzyży) | |
| 1763 Träger Platz (plac Tragarzy) | |||
| 1906–1945 Kolkowgasse, na pamiątkę opiekuna ubogich Valentina Leopolda Hermanna von Kolkowa | |||
| od 1945 Ludwika Zamenhoffa, na pamiątkę lekarza-okulisty, inicjatora opracowania języka esperanto | |||
| Kurza | 1650 3. Brückengasse (Mostowa III) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763–1945 Hühnerberg (Kurza Górka) | |||
| 1796 także przejściowo Bei der Knüppelbrücke (Przy Drewnianym Mostku) | |||
| Łąkowa | 1645 bez nazwy | obecna nazwa od 1945 – pomylono Weidengasse (Wierzbową) z Wiesengasse (Łąkową) poprzez złe rozmieszczenie pierwszych tabliczek z polskimi nazwami; próba naprawienia błędu już w 1945 spotkała się z protestami mieszkańców | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału |
| 1650 – od północy: odcinek 1: Reussengasse (Ruska) – zachodni brzeg kanału, wschodni – bez nazwy; odcinek 2: Schilfgasse (Szuwary) – zachodni brzeg kanały oraz Gänseasse (Gęsia) – wschodni brzeg kanału; odcinek 3: Schwanengasse (Łabędzia) – zachodni brzeg kanału oraz Lindengasse (Lipowa) – wschodni brzeg kanału; odcinek 4: Weidengasse (Wierzbowa) – oba brzegi kanału; | |||
| 1798 odcinek 1: Hintergasse (Tylna) – obie brzegi kanału; odcinki 2–4: Schwanengasse (Łabędzia) – zachodni brzeg kanału oraz Weidengasse (Wierzbowa) – wschodni brzeg kanału | |||
| 1814–1945 Weidengasse (Wierzbowa) – całość | |||
| pasaże Wiktorii i Fryderyka | 1897 Viktoria- i Friedrichspassage, na odcinku ul. Śluza od ul. Jaskółczej do ul. Łąkowej; pasaż Fryderyka: przesmyk między Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnią” i domem nr 4 (numeracja obecna), pasaż Wiktorii: po drugiej stronie budynku nr 4 | obecnie bez nazwy | |
| Polna | 1891–1945 Weickhmanngasse, na pamiątkę nadburmistrza Joachima Heinricha Weickhmanna | obecna nazwa od 1945 | |
| Przesmyk | XVIII wiek Kesselgang (Zaułek Kotłowy) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1778 także ?Ehrnscher Gang (Zaułek Ernesta) | |||
| 1817–1945 Erichsgang (Zaułek Eryka) | |||
| Przyokopowa | 1650 Kranichgasse (Żurawia) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1800 Allmodengasse (Modna) | |||
| 1817 Letzter Graben (Ostatni Rów) | |||
| 1886–1945 Grabengasse (Rów) | |||
| Radna | 1650 obie strony kanału: Kukuckengasse (Kukułcza) | obecna nazwa od 1945 | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału |
| 1763 obie strony kanału: Pestilenzgasse (Zarazy; zob. Dom dla Zakaźnie Chorych) | |||
| 1882 Gartengasse (Ogrodowa) | |||
| 1929–1945 Groddeckgasse (Groddecka), na pamiątkę nadburmistrza Gdańska Karla Augusta Groddecka) | |||
| Reduta Dzik | 1632–1945 Bastion Kaninchen (Bastion Królik) | obecna nazwa od 1945 | |
| Reduta Miś | 1634–1945 Bastion Bär (Bastion Miś) | obecna nazwa od 1945 | |
| Reduta Wilk | 1638–1945 Bastion Wolf (Bastion Wilk) | obecna nazwa od 1945 | |
| Reduta Wyskok | 1638–1945 Bastion Aussprung (Bastion Wyskok) | obecna nazwa od 1945 | |
| Reduta Żbik | 1630–1945 Bastion Herrengarten lub Roggen (Bastion Ogrodowy (dosłownie: Ogród Panów) lub Roggego), na pamiątkę burmistrza Johanna Roggego | obecna nazwa od 1945 | |
| Różana | 1763–1876 Rosengasse | obecnie nie istnieje: przerwa w zabudowie od ul. Łąkowej (między obecnymi nr 35/36 i 37/38) a Redutą Miś | |
| Stefanii Sempołowskiej | 1650 3. Grabengasse (Rów III) | obecna nazwa od 16 X 1953, upamiętnia nauczycielkę, działaczkę społeczną (1869–1944) | |
| XVIII wiek bez nazwy, później zaliczana do Weidengasse (Łąkowej) | |||
| 1887–1945 Hirschgasse, na pamiątkę gdańskiego radnego Daniela Hirscha | |||
| od 1945 Dolna | |||
| Szczygla | 1698 bez nazwy | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763–1945 Kleine Schwalbengasse (Mała Jaskółcza) | |||
| Szuwary | 1650 zachodnia strona kanału: Entengasse (Kacza); wschodnia strona: Hühnergasse (Kurza) | obecna nazwa od 1945 | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału |
| 1763 obie strony kanału: Mittelgasse (Środkowa) | |||
| 1814–945 Schilfgasse (Szuwary) | |||
| Śluza | 1650–1945 Schleusengasse (Śluzowa) – od Wielkiej Śluzy (zob. ul. profesora Zdzisława Kieturakisa) | obecna nazwa od 1945 | |
| Toruńska | 1650 1. i 2. Brückengasse (Mostowa I i II) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763–1945 Thornscherweg (Toruńska) – od Mostu Toruńskiego, przy którym cumowały barki z Torunia | |||
| Podwale Przedmiejskie | dla odcinka od Nowej Motławy do Bramy Żuławskiej nazwa nieoficjalna, bez uchwały Rady Miasta o przedłużeniu nazwy ulic związanej ze Starym Przedmieściem | ||
| Wierzbowa | 1883–1945 Wiesengasse (Łąkowa) | obecna nazwa od 1945, podobnie jak w przypadku Łąkowej pomylono nazwy | |
| Wiosenna | 1650 Pestilenzgasse (od kwarantanny) | obecnie nie istnieje (przedłużenie Wróblej na południe) | |
| 1877–1945 skrócona na Lenzgasse (Lenz (poetycko) = wiosna) | |||
| polska nazwa od 1945 | |||
| Wróbla | 1650 zachodni brzeg kanału: Katzengasse (Kocia); wschodni brzeg kanału: Sperlinggasse (Wróbla) | obecna nazwa od 25 IX 1990 | pierwotnie biegła po obu stronach głównego kanału pod różnymi nazwami |
| 1763–1945 obie strony kanału: Sperlinggasse (Wróbla) | |||
| w 1945 gen. Radziwiłła, na pamiątkę Michała Gedeona Hieronima Radziwiłła (1778–1850), naczelnego wodza powstania listopadowego | |||
| od 16 X 1953 Ernsta Thälmanna, na pamiątkę niemieckiego komunisty (1886–1944) | |||
| Zielona | 1650 Bärengasse (Niedźwiedzia) – od obecnej Radnej do Przyokopowej oraz Läwengasse (Lwia) – od Przyokopowej do Dobrej | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763 Letzter Graben (Ostatni Rów) – cała | |||
| 1881–1945 Grüner Weg (Zielona Droga) | |||
