GŁÓWNE MIASTO
Z Encyklopedia Gdańska
| < Poprzednie | Następne > |
GŁÓWNE MIASTO, obecnie reprezentacyjna część dzielnicy Śródmieście. Po rzezi Gdańska w 1308 i zniszczeniu miasta na prawie lubeckim ( Stare Miasto), od końca lat 20. XIV wieku miejsce odradzania się życia miejskiego (zob. Gdańsk – początki miasta).
Zajmowało obszar między Podwalem Staromiejskim i Targiem Drzewnym na północy a Starym Przedmieściem (do Podwala Przedmiejskiego) na południu, na wschodzie dochodząc do Motławy, na zachodzie obejmując odcinki obecnej Wałów Jagiellońskich i ul. Okopowej. Początkowe nazwy: Nowe Miasto (nova civitas – w 1345, nuwe stad – w 1379), Nowy Gdańsk (w 1402 – nüwe Danczk, neye Gdanczk, Neudanzig), zostały wyparte przez nazwę Prawe Miasto (w 1406 rechte stat, następnie systematycznie Rechtstadt, w 1635 Prawe Miasto), w znaczeniu: Prawne (Prawe), dysponujące prawem miejskim (w opozycji do innych gdańskich miast: Starego Miasta, Młodego Miasta, Osieka, nieposiadających pełnych praw samorządowych). Obecna nazwa urzędowa, obowiązująca od 1949, jest tłumaczeniem późniejszego łacińskiego principalis civitas (po raz pierwszy w 1526) lub primaria civitas (1584).
Najstarsze osadnictwo Głównego Miasta (ślady odkryte pod Ratuszem Głównego Miasta), sięgające X wieku, w 2. połowie XX wieku utożsamiane było początkowo z najstarszym miastem na prawie lubeckim. Badania archeologiczne przełomu XX/XXI wieku dowiodły, że osadnictwo było niewielkie przestrzennie, nie dochodziło do Motławy i nie przekraczało obecnej ul. Chlebnickiej. Nauka powróciła tym samym do opinii wcześniejszych badaczy o lokalizacji miasta na prawie lubeckim na Starym Mieście. Za rządów Krzyżaków jako nowe gdańskie miasto około 1342 otrzymało prawo chełmińskie.
Sieć ulic: Długa (1331 longa platea), Ogarna (1336 platea braseatorum = Browarnicza, 1378 platea canum, niem. Hundegasse = Psia), św. Ducha (1336 platea sancti spiritus niem. hiligegeistgasse = Heilige-Geist-Gasse), Chlebnicka (1337), z której w 1449 wydzieliła się Piwna (Jopengasse = Jopejska, od piwa jopejskiego), Świętojańska (1349 platea sancti Johannis, niem. Johannisgasse), Mariacka (1353 platea dominae Mariae, niem. fruengasse = Frauengasse), Szeroka (1354 ampla platea, niem. brede gasse = Breitgasse) itp.
Od 1343 otaczane fortyfikacjami, po części zachowanymi, obejmującymi ponad 1,5 km murów z 22 basztami i 17 bramami. Na powierzchni 35 ha było w latach 1378–1379 aż 1396 zabudowanych posesji, w 1573 – 1761, w 1843 – 2098, w 1927 – 1699 (spadek). Obecnie stoi niewiele ponad 400 kamieniczek. Liczba mieszkańców w 1400 wynosiła 10–12 000, w 1500 – około 26 000, w 1880 – ponad 22 000, obecnie nie przekracza 6000. Po buncie mieszczan gdańskich w 1416 podzielone zostało na 4 kwartały.
W 1945 uległo zniszczeniu w 95%. Rozpoczęta w 1948 odbudowa zespołu urbanistycznego nie została dokończona. Planuje się odtworzenie kolejnych około 200 kamieniczek. Najważniejsze budowle-zabytki: Ratusz Głównego Miasta, Wielka Zbrojownia, Dwór Artusa z fontanną Neptuna, Dom Uphagena; kościoły: św. Mikołaja, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, św. Jana, Kaplica Królewska; bramy: Wyżynna, Złota (Długouliczna) z przedbramiem ul. Długiej oraz zespół bram wodnych Długiego Pobrzeża (ściśle: Nabrzeża – pons longus, Lange Brücke) z Żurawiem i Bramą Zieloną. Ciąg ul. Długiej i Długiego Targu z przedłużeniem na Długie Ogrody (tzw. Droga Królewska) uznano za najbardziej monumentalną oś urbanistyczną europejskiego średniowiecza.
| Ulica | Nazwy historyczne | Informacje o nazwie współczesnej | Uwagi |
|---|---|---|---|
| Wojciecha Bogusławskiego | w XVII wieku hohes Tor am Wall (Brama Wyżynna przy Wale) | obecna nazwa od 19 XII 1953, na pamiątkę aktora, śpiewaka, dramatopisarza (1757–1829) i występów jego trupy w teatrze na Targu Węglowym w 1811 | |
| 1800 An der Reitbahn (Przy Ujeżdżalni), od ujeżdżalni, na której miejscu stanęła w 1883 roku Wielka Synagoga | |||
| do 1945 Reitbahn | |||
| w 1945 Kredytowa | |||
| Bosmańska | od 1358 boczmannstrate, później Bosmannsgasse | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Bootsmannsgasse | |||
| Chlebnicka | 1337 platea pistorum (Piekarska) – razem z ul. Piwną | obecna nazwa od 1945 | |
| 1382 platea panum (Chlebowa) | |||
| do 1945 Brotbänkengasse (Ław Chlebowych) | |||
| Długa | od 1331 longa platea | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Langgasse, niekiedy razem z Długim Targiem, po polsku już w 1552 (długa ulica) | |||
| Długi Targ | 1379 forum (Targ) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1416 z dodatkiem Długi: langer markt, Langemarkt | |||
| do 1945 Langer Markt, po polsku w czasach nowożytnych także jako Długi Rynek | |||
| Długie Pobrzeże | XIV– XV wiek – pomosty przeładunkowe nad Motławą nazywane były od bram, przed którymi powstawały: Brotbänkenbrücke (pomost Chlebnicki), Frauenbrücke (pomost Mariacki), Heilige-Geist-Brücke (pomost Świętego Ducha) itd. | obecna nazwa od 1945 | |
| 1592–1945 Lange Brücke (Długi Pomost) | |||
| Dziana | 1382 novum raas (Nowe Grzęzawisko) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1459–1945 Kleine Hosennähergasse (Mała Spodniarska) | |||
| Garbary | od 1357 platea cerdonum, później Gerbergasse | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Große Gerbergasse | |||
| Grobla | od 1351 agger | obecna nazwa (z numeracją odcinków) od 1945 | |
| do 1945 Damm, numeracja odcinków: I–IV od około 1400 | |||
| Grząska | 1353 ras (Grzęzawisko) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1382 antiquum raes | |||
| do 1945 Altes Ross (Stare Grzęzawisko) | |||
| Kaletnicza | 1353 nova platea (Nowa) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1415 platea bursatorum | |||
| do 1945 Beutlergasse (Kaletnicza), w 1552 także po polsku (miechownicza) | |||
| Klesza | od 1382 platea sacerdotum | obecna nazwa od 1945 | |
| 1416–1945 Pfaffengasse (Kapłanów), od sąsiednich domów kościelnych | |||
| Kołodziejska | od 1382 platea currificum, później Scharrmachergasse, w 1552 także po polsku (stalmaska) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1800–1945 z dodatkiem Wielka (Große Scharrmachergasse) | |||
| Kotwiczników | od 1361 platea ancuficum | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Ankerschmiedegasse | |||
| Kozia | od 1382 platea caprarum lub czegengasse | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Ziegengasse | |||
| Kramarska | 1350 Paternosterstrade (Paternoster), od bursztynowych ołtarzyków | obecna nazwa od 1945 | |
| 1356 platea institutorum | |||
| 1378 także cremergosse = Krämergasse (Kramarska) | |||
| do 1945 z dodatkiem Große Krämergasse | |||
| Krowia | 1415 putckergasse (Putziger = Pucka) | nazwa od 1945 | |
| 1633–1945 Kuhgasse (Krowia), od sąsiednich Ław Mięsnych | |||
| Księża | 1378 twergasse retro Gotscalcum Nasen (Poprzeczna za Gottschalkiem Nase, Gottschalk Nase, burmistrz Głównego Miasta) | nazwa od 1945 | obecnie nie istnieje, biegała przez teren obecnego zieleńca między Szeroką a Świętojańską, zanikła podczas jego budowy, ostatni budynek (nr 5) wyburzono w 1992 roku |
| od 1415 platea sacerdotum | |||
| do 1945 Priestergasse (Księża), od domów księży, w XIX wieku z dodatkiem I | |||
| Kuśnierska | od 1378 platea pellificum | obecna nazwa od 1945 | |
| 1416 Corssenergasse = (do 1945) Kürschnergasse | |||
| Latarniana | początkowo Hintergasse (Tylna) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1633 an der Mauer (Przy Murze) | |||
| 1766–1945 po wprowadzeniu oświetlenia ulic (w 1766) Laternengasse (Latarniana), od przechowywanych tutaj latarni | |||
| Lawendowa | 1357 twergasse ante monach os (Poprzeczna przed Mnichami) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1763–1945 (ironicznie) Lawendelgasse (Lawendowa) | |||
| Lektykarska | 1349 platea bremensium (Bremeńska, identyfikacja niepewna) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1377 platea bedellina, później Büttelgasse (Katowska), od kata, który miał tu siedzibę do 1484 | |||
| 1778–1945 Portechaisengasse (Lektykarska) | |||
| Ławnicza | 1415–1945 Matzkausche Gasse (Maćkowska), od nazwiska | obecna nazwa od 1945 | |
| Mariacka | od 1353 platea dominae Mariae | obecna nazwa od 1945 | |
| później fruengasse = (do 1945) Frauengasse, w1552 także po polsku (niewiesczia) | |||
| XIX–XX wiek niekiedy Panieńska, od kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny | |||
| Mieszczańska | 1357 twergasse (Poprzeczna) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1415 Birhalssche Gasse (Birhalsa) – od nazwiska | |||
| do 1945 zniekształcona na Berholdsche Gasse (Berholda) | |||
| Minogi | 1378 twergasse ante sanctum Johannem (Poprzeczna przed św. Janem) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 tendelmarkt (Tandeta) – razem z obecną ul. Tandetą | |||
| 1633–1945 Neunaugengasse (Minogi) | |||
| Mokra | od 1415 broklosegasse, od „Bruch” czyli „bagno” | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Brocklosengasse (Bagnista) | |||
| Mydlarska | 1357 arta platea (Wąska) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415–1945 seyphengasse = Seifengasse (Mydlarska) | |||
| od 1523 sporadycznie także schomakergasse = Schuhmachergasse (Szewska) | |||
| Ogarna | 1336 platea braseatorum (Browarna) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1378 platea panum (Psia) | |||
| do 1945 Hundegasse, od nazwiska lub od psów przeprowadzanych z Dworu Miejskiego na Spichlerze | |||
| Okopowa | 1903–1945 Karrenwall (Wał Karowy) od bastionu Karowego z 1574 | obecna nazwa od 16 X 1953 | odcinek przy Głównym Mieście, wytyczona po rozbiórce wałów w końcu XIX wieku |
| od 1945 Okopowa I | |||
| Pachołów | początkowo quergasse (Poprzeczna) | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Büttelgasse (Katowska), od pachołków kata, którego siedzibę przeniesiono tu w roku 1484 – nazwa obowiązywała dla odcinka prostopadłego do Straganiarskiej (w przedłużeniu Słomianej); odcinek prostopadły do Grobli do XVIII wieku zaliczano do ulicy Tobiasza | |||
| Pańska | 1352 twergasse versus monachos (Poprzeczna w stronę Mnichów) | obecna nazwa od 1945 | |
| po 1415 kageltympel, później Kagelzippel (Zakątek Kogi – etymologia niepewna), od kształtu | |||
| 1443–1945 Junkergasse (Kawalerska) | |||
| Piwna | 1337 i 1382 jak Chlebnicka (zob. wyżej) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1449–1945 osobno jako Jopengasse (Jopejska), od piwa jopejskiego | |||
| plac Dominikański | po 1840–1945 Dominikanerplatz | nazwa od 1945 | w miejscu klasztoru dominikanów, rozebranego po spaleniu w 1813 roku |
| plac Tadeusza Polaka | 1378 historyczna nazwa curia civitatis | obecna nazwa od 26 IX 2002 | |
| do 1945 Stadthof ( Dwór Miejski) | |||
| po 1945 bez nazwy | |||
| plac księdza Józefa Zator-Przytockiego | plac powstał w 1945, po rezygnacji z odbudowy kamieniczek przy ul. Piwnej 46 i 47 | nazwa od 30 XI 2000 | usytuowany przed wieżą kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny |
| Plebania | od 1342 locus dotis lub (do 1945) Pfarrhof | obecna nazwa od 1945 | wytyczona dookoła kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny |
| Pocztowa | 1357 Quergasse zur Langgasse (Poprzeczna do Długiej) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 Kevelergasse (Kłótników) | |||
| od 1522 Pluczengasse, później Plautzengasse (Płuckowa) | |||
| 1876–1945 Postgasse (Pocztowa) | |||
| Podgarbary | od 1343 Hintergasse (Tylna) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1633 hinter der Gerbergasse an der Mauer (Za Garbarami Przy Murze) | |||
| od XVIII wieku do 1945 Kleine Gerbergasse (Małe Garbary) | |||
| Podkołodziejska | początkowo Hintergasse (Tylna) | obecnie nie istnieje | |
| 1633 hinter der Scharrmachergasse (Za Kołodziejską) | |||
| od około 1800 Kleine Scharrmachergasse (Mała Kołodziejska) | |||
| w 1945 Podkołodziejska (boczna od św. Ducha, między Kołodziejską i Teatralną) | |||
| Podkramarska | 1357 twergasse ante dotem (Poprzeczna przed Plebanią) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1378 parva platea institutorum | |||
| do 1945 Kleine Krämergasse (Mała Kramarska) | |||
| Podmurze | początkowo Hintergasse (Tylna) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1805–1945 Mauergang (Zaułek Murowy) | |||
| Pończoszników | 1357 circa Mutilaviam (Przy Motławie) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1378 z dodatkiem iuxta Mutilavam circa valvam liburnorum (Przy Bramie Kogi) lub ad plateam panum (Przy ul. Chlebnickiej) | |||
| 1459–1945 Große Hosennähergasse (Wielka Spodniarska), od wytwórców obcisłych trykotowych spodni, przypominających rajstopy | |||
| Powroźnicza | od 1357 platea funificum sive reperstrate | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Röpergasse, 1552 także w języku polskim (powroznicza) | |||
| Przędzalnicza | 1357 twergasse (Poprzeczna) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 Belgardsche gasse (Białogardzka), raczej od nazwiska niż od miasta | |||
| 1465–1945 twernegasse = Zwirngasse (Przędzowa), od zamieszkałych tu przędzalników | |||
| Różana | początkowo twergasse (Poprzeczna) | obecna nazwa do 1945 | |
| 1415 arta platea scilicet rosengasse (Wąska lub Różana) | |||
| do 1945 Rosengasse (Różana) | |||
| Rybackie Pobrzeże | 1540 Fischerbrücke | obecna nazwa od 1945 | odcinek nabrzeża od Bramy Straganiarskiej do Baszty Łabędź |
| do 1945 Fischbrücke (Rybacki lub Rybny Pomost) | |||
| Słodowników | 1382 versus valvam (W stronę Bramy zwanej w XV wieku Żabiokrucką, (Poggenpolsches Tor, od 1574 Rybacką, Fischertor Bramia Żabia) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1633–1945 Mälzergasse (Słodowników), od słodowni istniejącej tu już w 1382 | |||
| Słomiana | od 1461 Strohgasse | obecna nazwa od 1946 | |
| XVII–XVIII wiek przejściowo także Kleine Lawendelgasse (Mała Lawendowa) | |||
| 1839–1945 Priestergasse (Księża II) | |||
| Służebna* | 1570–1945 Dienergasse, od mieszkających tu pracowników miejskich | od 1945 | obecnie nie istnieje, do 1945 przedłużenie ul. Hintergasse (ul. Za Murami) |
| Straganiarska | od 1357 platea campensium (Szynkarska) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1382 z dodatkiem: sive piscatorum (lub Rybacka) | |||
| 1415 z innym dodatkiem: powszechnie communiter Hökergasse (Straganiarska), ale także 1416 Große Fischergasse (Wielka Rybacka) | |||
| do 1945 Hökergasse (odcinek od Lawendowej do Słomianej 1357 retro monachos (Za Mnichami), w XVII wieku zaliczany do Słomianej, a co najmniej od 1763 już do Straganiarskiej) | |||
| Szeroka | od 1354 (do 1945) ampla platea lub brede gasse = Breitgasse, w 1552 także po polsku (seroka) | obecna nazwa od 1945 | |
| Szewska | 1378 twergasse circa turrim (Poprzeczna przy Wieży) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1416 Trippenmachergasse | |||
| 1633–1945 Korkenmachergasse (Korkarzy), od wytwórców drewniaków | |||
| Szklary | 1378 twerghasse ex opposito kleynsmedegasse (Poprzeczna na wprost Ślusarskiej) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1415 (do 1945) schivenrissergasse = Scheibenritzergasse (Szlifierzy Szkła), później różnie zniekształcane, np. 1600 schiferittergasse (Krzywych Rycerzy), 1636 schiffredergasse (Armatorów), 1805 Scheibenrittergasse (Szybowych (Szklanych) Rycerzy) | |||
| Szpitalna | Gang nach dem Hospital zum Heiligen Geist (Zaułek Szpitalny św. Ducha) około 1800–1945 Lazarettgang (Zaułek Lazaretowy) | obecna nazwa od 1945 | |
| Św. Ducha | od 1336 (do 1945) platea sancti spiritus lub hiligegeistgasse = Heilige-Geist-Gasse, od szpitala św. Ducha, przeniesionego w 1357 na róg obecnej ul. U Furty i Tobiasza, w 1552 także po polsku (s. Ducha) | obecna nazwa od 1945 | |
| Świętojańska | od 1349 platea sancti Johannis | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Johannisgasse | |||
| Tandeta | 1378 platea apud sanctum Johannem (Przy Świętym Janie) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 czwernegasse = Zwirngasse (Przędzowa) | |||
| po 1415 tendelmarkt | |||
| do 1945 Tagnetergasse (Tandeta), prawdopodobnie pod wpływem polskiego słowa „tani” | |||
| Targ Rybny | Fischmarkt, przewidziany przywilejem w 1342 roku, funkcjonował pod tą nazwą do 1945, po polsku także Rybny Rynek (1752) | nazwa od 1945 | |
| Targ Węglowy | 1342 anger umme sente Gertruden kirchhof (Łąka przy cmentarzu św. Gertrudy), od kościoła (rozebranego w 1563, kaplica św. Gertrudy) | obecna nazwa od 1945 | |
| po 1473 Dominiksplan (plac Dominika), także 1765 Kohlenmarkt (Targ Węglowy) | |||
| od 1939 Theaterplatz (Plac Teatralny) | |||
| Teatralna | Theatergasse | obecna nazwa od 1945 | ulica wytyczona około 1850 |
| Tkacka | od 1347 platea lanificum, później Wollwebergasse (Wełniarska) | obecna nazwa od 1945 | |
| do 1945 Wollwebergasse Große, od tkaczy wełny | |||
| Tobiasza | 1353 twergasse circa forum piscium (Poprzeczna koło Targu Rybnego) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1357 platea piscatorum (Rybaków) | |||
| 1368 neue Heilige Geistgasse (Nowa św. Ducha) – po przeniesieniu tu szpitala św. Ducha | |||
| 1416 Kleine Fischergassei (Mała Rybacka) | |||
| od 1456 platea sancti Tobie | |||
| do 1945 Tobiasgasse (Tobiasza) | |||
| Tokarska | 1357 platea circa Mutlavem (Koło Motławy) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415–1945 Drehergasse (Tokarska), może także pochodzić od tragarzy (Träger, w gwarze wymawiane „drejer”) | |||
| U Furty | 1357 twergasse versus castrum (Poprzeczna ku Zamkowi) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1377 versus valvam (Ku Bramie, od Bramy Zamkowej) | |||
| od 1415 nach dem Haustor (Ku Bramie Zamkowej), później Am Haustor (Przy Bramie Zamkowej) | |||
| do 1945 Haustor | |||
| Wały Jagiellońskie | od 1897 Dominikswall (Wał Dominikański) | obecna nazwa od 16 X 1953 | odcinek przy Głównym Mieście, od Huciska do Bramy Wyżynnej, wytyczona po rozbiórce fortyfikacji w końcu XIX wieku |
| od 1945 Wały Jagiellońskie II | |||
| w 1946 Dominikańska | |||
| Warzywnicza | 1357 twergasse circa Mutlaviam (Poprzeczna koło Motławy) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1415 Petercziliengasse | |||
| do 1945 Petersiliengasse (Pietruszkowa), w 1552 także po polsku (Pietruszczana) | |||
| Wełniarska | 1633 hinter der Wollwebergasse an der Mauer (Za Tkacką (ściślej: Wełniarską – Tkaczy Wełny) Przy Murze) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1805–1945 Kleine Wollwebergasse (Mała Wełniarska) | |||
| Węglarska | 1354 twergasse sancti spiritus versus monachos (Poprzeczna św. Ducha w stronę Mnichów) | obecna nazwa od 1945 | |
| od 1415 (do 1945) colengasse = Kohlengasse (Węglowa) | |||
| Za Murami | do XVI wieku. An der Mauer (Przy Murze) – dla całego ciągu przewidzianych przywilejem z 1342 wąskich uliczek wzdłuż murów – od Bramy Kotwiczników do Baszty Jacek | obecna nazwa od 1946 | |
| do 1945 Hintergasse (Tylna), w 1552 także po polsku (tilna) | |||
| od 1945 Zamurna | |||
| Zbytki | 1378 versus valvam keterhagin, później (do 1945) Ketterhagergasse | obecna nazwa od 1945 | |
| Złotników | 1357 clensmedegasse = Kleinschmiedegasse (Ślusarska) | obecna nazwa od 1945 | |
| 1523–1945 Goldschmiedegasse (Złotników) | |||
| Zaułek Zachariasza Zappio | 1378/1379 acies circa cimeterium s-ti johannis (zaułek przy cmentarzu św. Jana), później cmentarz św. Jana (Johannis Kirchhof lub St. Johannes Kirchhoff), sporadycznie (1880) Johannis Hintergasse (Tylna Świętojańska) | obecna nazwa od 25 III 1999 | na planach często bez nazwy |
| *Nazwa potoczna. |
