GOEBEL CASPAR, mincerz
| < Poprzednie | Następne > |
CASPAR GOEBEL (Göbel) (przed 1530 Królewiec – po 1605 Malbork), kupiec, mincerz, przywódca religijny. Nieznanego imienia ojciec był urzędnikiem w służbie księcia pruskiego Albrechta I Hohenzollerna. Starszy brat Hans (około 1515 Królewiec – 1588 Królewiec) był kolejno urzędnikiem skarbowym w książęcej kamerze rentowej, pisarzem i buchalterem w królewieckiej mennicy oraz jego wspólnikiem w prowadzeniu mennicy w Gdańsku. Młodszy brat, Severin (25 VI 1530 Królewiec – 5 I 1612 Królewiec), był doktorem medycyny, lekarzem nadwornym landgrafa Hesji Filipa, następnie lekarzem w Królewcu na dworach Albrechta I oraz Fryderyka I Albrechta, od 1568 dowodnie do 1570 fizykiem (lekarzem) miejskim w Gdańsku, m.in. autorem opublikowanej w 1570 w oficynie Jacoba Rhodego rozprawy o tym jak „dbać o siebie w jedzeniu i piciu oraz innych rzeczach zewnętrznych, aby być zdrowym” (Diaeta oder speyss büchlein, wie man sich in Essen vnnd trincken, auch andern eusserlichen dingen, so zu der gesundheit dienstlich zu halten hab), następnie był profesorem medycyny na uniwersytecie królewieckim.
Początkowo prowadził firmę kupiecką we współtworzącym zespół miejski Królewca odrębnym (do 1724) mieście Löbenicht (Lipnik). W Gdańsku od 1563, 13 listopada uzyskał kupieckie obywatelstwo miejskie. Był członkiem cechu kramarzy, w 1566 gdańskiej gildii zbożowej, trudnił się także handlem nieruchomościami oraz lichwą. Około 1570 wybudował kamienicę przy Langer Markt (Długi Targ 39, róg z Kürschnergasse (ul. Kuśnierską)), wzniesioną według projektu Hansa Kramera w stylu drezdeńskiego manieryzmu.
Wspólnie z bratem Hansem oraz Hanusem Stippelem (pomysłodawcą urządzenia) sporządził prototyp napędzanej kołem wodnym i obsługiwanej przez sześć osób walcowej prasy menniczej, wzorowanej na wynalezionej w Augsburgu w 1551 prasie menniczej. Innowacja polegała na zastąpieniu bicia monet ich wygniataniem, przy jednoczesnym zwielokrotnieniu tempa produkcji (wyciskano sześć egzemplarzy jednocześnie). Na przełomie 1571 i 1572 ze wspólnikami uzyskał od króla Zygmunta Augusta monopol na produkowanie takich pras, stosowanych następnie w Rzeczypospolitej (w tym w Gdańsku) i jej lennach (m.in. w Rydze i Królewcu), a także w Saksonii (Dreźnie) i Danii (Kopenhadze).
Po utworzeniu w 1567 Ministerium Duchownego, w toku sporów o zachowanie obrzędu egzorcyzmowania podczas udzielania sakramentu chrztu, zaatakował zwolenników odstąpienia od tego zwyczaju (skupieni wokół Johanna Weidnera tzw. filipiści, posądzani byli o kryptokalwinizm i występowanie przeciwko ortodoksyjnemu gnezjo-luteranizmowi). Wespół z rajcą Lucasem Blumensteinem stworzył grupę tzw. „Dzieci Chrystusowych“ („Kindlein Christi“, „Pusilli Christi“, lub „Klein Haufen“ – „Mała gromadka“). Zaangażował się równocześnie w działalność polityczną i został członkiem Trzeciego Ordynku. Do jego głównych oponentów zaliczał się rajca, następnie burmistrz, Reinhold Mölner. Należał również do przeciwników elekcji na króla polskiego Stefana Batorego. We wrześniu 1576 został członkiem rady wojennej ( wojny Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym), a od kwietnia 1577 dowodził jedną z rot mieszczańskich. 22 VI 1577 powierzono mu (wspólnie z Gratianusem Gonsalo) kierowanie mennicą miejską, w jego przypadku tzw. „srebrną“ (Gratianus Gonsalo zarządzał „złotą“). Wytłaczał w niej pozbawione wizerunku króla srebrne gdańskie talary, zaopatrzone w popiersie Chrystusa z napisem „Defende nos Christe Salvator“ („Broń nas, Chryste Zbawicielu”). Wybite przez niego monety opatrywano gmerkiem Goeblów: pierścieniem z kamieniem. Na potrzeby obu mennic pozyskano złoto i srebro z gdańskich kościołów. Stał także na czele stronnictwa duńskiego, dążącego do podporządkowania Gdańska oraz części Prus Królewskich Danii. Od czerwca 1577 do kwietnia 1580 był korespondentem i informatorem dworu duńskiego w poufnych sprawach miasta. W zbiorach kopenhaskiego Rigsarkivet zachowała się jego bogata korespondencja, dokumentująca stosunki polityczne królestwa duńskiego z Gdańskiem.
23 VIII 1577 odsunięty został od kierowania gdańską mennicą, następnie oskarżono go o przywłaszczanie wytłaczanych monet. 5 IX 1577, przewodząc wymierzonej w Radę Miejską demonstracji pospólstwa i rzemieślników na Długim Targu, doprowadził do dopuszczenia na pewien czas przedstawicieli Trzeciego Ordynku do współrządów w mieście. W toku dalszych sporów, 25 IX 1577 na krótko internowano go w Dworze Artusa. Jesienią 1577 starał się o wyjazd z rodziną do Danii, ostatecznie udał się pod opiekę króla polskiego. Po zawarciu 12 XII 1577 kompromisowego układu między królem Stefanem Batorym a Gdańskiem, ponownie powierzono mu prowadzenie królewskiej mennicy. Otrzymał wówczas z bratem koncesję na sprzedaż urządzeń menniczych (13 IV 1578) oraz bicie monet koronnych (15 VIII 1578). Mennica funkcjonowała w latach 1578–1587 (do śmierci Stefana Batorego i w pierwszych miesiącach bezkrólewia) w Bramie Żabiej (Rybackiej). Do jego zadań należało produkowanie monet (złotych dukatów, srebrnych trojaków, groszy, szelągów i denarów, ponadto medali i tzw. donatyw). Dostarczał kruszec i prowadził interesy handlowe (w tym skład towarów w późniejszym czasie określanych mianem drogeryjnych). Król ochronił go także przez zarzutami o malwersacje i niespłacanie długów, a on sam wytoczył procesy oskarżającym go mieszczanom.
Na przełomie 1578 i 1579 przebywał przez pewien czas w Kopenhadze, szkoląc tamtejszych mincerzy w obsługiwaniu wynalezionej przez siebie i wspólników prasy menniczej. Po powrocie do Gdańska w dalszym ciągu prowadzono przeciwko niemu postępowania sądowe. W październiku 1580, po zabiciu w bójce jednego z przeciwników procesowych, osadzono go w gdańskim więzieniu. Mennicą w tym czasie zawiadywał brat Hans. Uwolniony został dopiero w 1585, po czwartej z rzędu interwencji królewskiej. Zmuszony był wówczas na poczet długów i odszkodowań sprzedać kamienicę przy Długim Targu. W dalszym ciągu prowadził działalność antypatrycjuszowską, między innymi w 1585 przedłożył Radzie Miejskiej petycję domagającą się przywrócenia pospólstwu (cechom) wpływu na rządy w mieście.
W 1590, podczas pobytu w Warszawie, uzyskał od podskarbiego koronnego Jana Firleja – wspólnie z Gratianusem Gonsalo – koncesję na prowadzenie mennicy królewskiej stanów Prus Królewskich w Malborku (zatwierdzoną przywilejem króla Zygmunta III Wazy z 15 IX 1591). Funkcjonowała ona w latach 1592-1601, wybijając srebrne ternary, szelągi, trojaki i szóstaki oraz złote dukaty, półportugały i portugały. Filię tej mennicy wspólnicy otworzyli około 1593 w podgdańskich Siedlcach, co wywołało protest i kontrakcję ze strony miasta. W 1601 uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej zamknięto wszystkie mennice koronne, także i malborską. Po 1601 pełnił w Malborku funkcję wójta (przewodniczącego Ławy Miejskiej). Stanął wówczas na czele luterańskiego pospólstwa zwalczającego wpływy skłaniającej się ku kalwinizmowi malborskiej Rady. W 1603 doprowadził do przyjazdu komisji królewskiej, która 1 grudnia tego roku wydała wyrok ograniczający część uprawnień Rady oraz zakazujący prowadzenia nabożeństw kalwińskich w kościołach Malborka. Do końca życia pozostawał również w żywych kontaktach z opozycją pospólstwa i cechową w Gdańsku. Był żonaty, miał kilkoro dzieci, imiona pozostają nieznane.
Bibliografia:
Źródła:
Archiwum Państwowe w Gdańsku, Weta 300,60/2, s. 142.
Księgi przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536-1814, t. I, wyd. Andrzej Groth, Dariusz Kaczor, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Gdańsk 2019, s. 80.
Opracowania:
Bogucka Maria, Gumowski Marian, Goebel Kasper, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 8, 1959–1960, s. 196-197.
Eisermann Emil, Göbel Hans, w: Altpreussische Biographie, Königsberg 1936, s. 218.
Groth Andrzej, Goebel Kasper, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 2, Gdańsk 1994, s. 73-74.
Gumowski Marian, Bracia Gobeliusze, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 14, 1948, z. 1-4, s. 57-78.
Januszajtis Andrzej, Z dziejów gdańskiej techniki, Gdańsk 2015, s. 155-156.
Schwarz Franz, Göbel Kaspar, w: Altpreussische Biographie, Königsberg 1936, s. 218.
Simson Paul, Geschichte der Stadt Danzig bis 1626, Bd. 2, Danzig 1918, s. 289-290, 298, 304-305, 308-309, 315, 321, 357, 359, 363-365, 380, 429-430.
