KNADE JACOB, duchowny katolicki, działacz reformacyjny
| < Poprzednie | Następne > |
JACOB KNADE (Knode, najwłaściwiej Knothe) (około 1490 Gdańsk – około 1564 Dymin (Demmin), Meklemburgia), duchowny katolicki, działacz reformacyjny, niesłusznie uważany za prekursora reformacji w Gdańsku.
Wywodził się najpewniej z niższych warstw społecznych Gdańska. W 1514 immatrykulował się na uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą (Jacobus Knot, Gedanensis). Studiował zapewne prawo, nie wiadomo jednak czy studia ukończył. W Gdańsku w 1516 zastępca (komendariusz) proboszcza kościoła św. Piotra i Pawła na Starym Przedmieściu.
9 IX 1523 wymieniono go jako kapłana diecezji włocławskiej i notariusza apostolskiego w dokumencie wystawionym przez biskupa Macieja Drzewickiego dla Bractwa Kapłańskiego Najświętszej Marii Panny, działającego przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Po obaleniu Rady Miejskiej w styczniu 1525, powołaniu nowych władz i zaprowadzeniu nowych porządków religijnych złamał ślub celibatu i jako jeden z pierwszych duchownych w Gdańsku ożenił się. Jego żoną została Anna, córka Paula Rastenberga oraz Urszuli z domu Lubbe, pasierbica Jacoba Rohbösego (Raböse) kupca i kramarza ze Starego Przedmieścia. Według kroniki Simona Grunau’a mianowano go wówczas kaznodzieją w kościele św. Jana. Po przywróceniu (w wyniku interwencji króla Zygmunta I Starego) w kwietniu 1526 w Gdańsku wyznania katolickiego został aresztowany 8 lipca i osadzony w więzieniu biskupa włocławskiego w Subkowach.
Na skutek starań najbliższej rodziny i być może luterańskiego władcy Prus Książęcych, Albrechta I Hohenzollerna, został uwolniony z więzienia na początku 1527, jednak nałożono na niego zakaz powrotu do Gdańska. Po krótkim epizodzie pracy w Malborku (od stycznia 1527) i w pewnym zamku w okolicach Torunia (według Martina Grunewega), w 1528 schronił się wraz z rodziną w Prusach Książęcych. Był kaznodzieją w parafiach luterańskich w Działdowie (Soldau) (1528), Morągu (Mohrungen) (1531) i Nidzicy (Neidenburg) (1532–1534). Z powodu konfliktu o charakterze teologicznym z biskupem pomezańskim Paulem Speratusem, kierującym luteranizacją Prus w imieniu księcia Albrechta I, w 1535 był zmuszony opuścić Prusy Książęce i przeniósł się na Pomorze Zachodnie. W latach 1543–1544 był pastorem w Anklam (Meklemburgia), następnie we Wkryujściu (Ueckermünde, Meklemburgia). Po uzyskaniu w 1550 stopnia magistra na uniwersytecie w Gryfii (Greifswaldzie) został luterańskim proboszczem w parafii w Loitz (Meklemburgia).
Z małżeństwa z Anną doczekał się synów Jacoba (zm. 1570 Gdańsk, bezpotomnie), golibrody na Starym Mieście w Gdańsku i Zachariasa, golibrody w Strzałowie (Stralsund), oraz córki Anny, żony szewca w Dyminie. Jako wdowa Anna już około 1564 powróciła do Gdańska (wedle Martina Grunewega, w całkowitym ubóstwie, w jednym płaszczu i czapce) i zamieszkała u rodziny przy Wolffshagen (ul. Rzeźnicka), w sąsiedztwie byłego klasztoru franciszkanów. Zmarła w 1580 i została pochowana w kościele św. Piotra i Pawła.
Tuż przed śmiercią poznał ją wnuk jej przyrodniej siostry (córki Jacoba Rohböse), Barbary, dominikanin i kronikarz Martin Gruneweg. Był on autorem pierwszej notki biograficznej o Knadem, umieszczonej w kronice, którą spisał jednak z dużej perspektywy czasowej, na początku XVII wieku. Niewłaściwie przyporządkował jego wystąpienie do 1518, co stało się powodem późniejszego zamieszania w pracach dotyczących początków reformacji w Gdańsku. Po raz pierwszy błąd ten pojawił się w pracy o historii Gdańska Daniela Gralatha Versuch einer Geschichte Danzigs (Th. 1, Królewiec 1789), a utrwalony został w monografii kościoła NMP autorstwa Theodora Hirscha Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs (Th. 1, Danzig 1843). Skorygował to w 1915 Paul Simson (w „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereins” 14, 1915), jednak na skutek ponownego wprowadzenia błędnego datowania do Historii Gdańska (t. II, Gdańsk 1982) błąd pojawiał się jeszcze w wielu polskich publikacjach aż do początku XXI wieku.
Bibliografia:
Źródła:
Archiwum Państwowe w Gdańsku 300,D/44, 304.
Die Aufzeichnungen des Dominikaners Martin Gruneweg (1562 – c.a. 1618) über seine Familie in Danzig, seine Handelsreisen in Osteuropa und sein Klosterleben in Polen, Bd. 1–3, Edition des Manuskripts fol. 1–1932, Wiesbaden 2008, s. 98, 229.
Simon Grunau’s preussische Chronik, hrsg. von M. Perlbach, R. Philippi, P. Wagner, w: Die preussichen Geschichtsschreiber des XVI und XVII Jahrhunderts, Bd. II, Leipzig 1889, s. 781.
Preussiche Sammlung allerley bisher ungedruckten Urkunden, Nachrichten und Abhandlungen, hrsg. von M. Ch. Hanow, Bd. 1, Danzig 1747, s. 56-64.
Urkundenbuch zur Reformationsgechichte des Herzogthums Preussen, hrsg. von Paul Tschackert, Bd. II, Leipzig 1890, s. 207.
Literatura:
Bogucka Maria, Przemiany społeczne i walki społeczno-polityczne, w: Historia Gdańska, t. 2, red. E. Cieślak, Gdańsk 1982, s. 230.
Freytag Hermann, Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, H. 38, 1898, s. 18-20.
Gralath Daniel, Versuch einer Geschichte Danzigs, Th. 1, Königsberg 1789, s. 497.
Hirsch Theodor, Die Ober-Pfarrkirche von St. Marien in Danzig in ihren Denkmälern und ihren Beziehungen zum kirchlichen Leben Danzigs, Th. 1, Danzig 1843, s. 256-259.
Kościelak Sławomir, Od tez Marcina Lutra do kazań Jacoba Heggego. Kościół w Gdańsku w przededniu pierwszych wystąpień reformacyjnych, „Odrodzenie i Reormacja w Polsce”, t. 63, 2019, s. 65.
Krollmann Christian, Knothe (Knade) Jacob, w: Altpreussische Biographie, Bd. 1, Königsberg Pr. 1936, s. 346.
Prussia scholastica. Die Ost- und Westpreussen auf den mittelalterlichen Universitäten, gesammelt von Max Perlbach, Braunsberg 1895, s. 124.
Siewert Gustav Victor, Geschichte der Reformation in Danzig, bis zu ihrer gäntzlichen Unterdrückung, „Preussiches Provinzial-Kirchenblatt“, Jg 3, 1841, s. 151-155.
Simson Paul, Wann hat der danziger Priester Jakob Knothe geheiratet?, „Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 14, 1915, s. 3-4.
Studenten aus Ost- und Westpreussen an ausserpreussischen Universitäten vor 1815, Anhand der gedruckten Matrikeln bearbeitet und herausgegeben von Horst Kenkel, Hamburg 1981, s. 28.
