PRAETORIUS PETER, drugi pastor kościoła NMP
| < Poprzednie | Następne > |
PETER PRAETORIUS (Petrus; Prätorius; ur. jako Peter Richter) (1513 lub 1515 Cottbus – 7 VI 1588 Gdańsk), doktor teologii, drugi pastor kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP). Latem 1538 immatrykulowany (jako Petrus Iudex Cottbusensis (Iudex=Richter)) na uniwersytecie w Wittenberdze, gdzie znalazł się pod opieką Filipa Melanchtona. Od 11 II 1550 magister filozofii, od 8 V 1554 doktor teologii. 3 VI 1554 wyświęcony, po czym tzw. kaznodzieja dnia powszedniego (Wochenprediger) tamtejszego kościoła zamkowego. W 1555 profesor i jeden z prorektorów wittenberskiej uczelni. Dzięki protekcji Filipa Melanchtona w 1556 superintendent w Chojnie (Königsberg in der Neumark), gdzie dokonał reformy szpitalnictwa, wzbogacając kasę kościelną pieniędzmi ze sprzedaży zabudowań szpitali św. Ducha i św. Mikołaja oraz rozpoczął budowę nowego budynku szkoły parafialnej.
W sierpniu 1557 na polecenie margrabiego Johanna von Brandenburg-Küstrin (1513–1571) u boku Filipa Melanchtona uczestniczył w Kolokwium Wormackim (spotkaniu teologów protestanckich i katolickich). W 1558 brał udział w pracach nad recesem frankfurckim oraz reprezentował krajowy kościół Nowej Marchii (Neumark) na sejmie w Magdeburgu. W tym samym roku wydał w Wittenberdze rozprawę na temat natury ludzkiej Chrystusa (Kurtze Erinnerung von dem hohen Artickel der Menschwerdung vnd Geburt vnsers Herrn vnd Heilands Jhesu Christi), krytycznie odnoszącej się do nauk Andreasa Osiandra (1498–1552), twórcy tzw. ozjandryzmu.
W 1563 w Chojnie, na zapotrzebowania tamtejszych parafian, opracował (drukowany w Wittenberdze) Mały katechizm Marcina Lutra (Der Kleine Catechismus Doctoris Martini Lutheri. Für die Jugent vnd Einfeltigen der Christlichen Gemeine …), zaopatrzony we własne komentarze. Odbiły się one szerokim echem wśród protestanckich teologów i spowodował oskarżenie go o kryptokalwinizm, z którego to powodu został w 1564 zmuszony do opuszczenia Chojny. 16 II 1565 powołany na superintendenta w Zeitz (Saksonia). W 1568 wziął udział w Kolokwium Altenburskim (na temat jednego z kluczowych problemów luteranizmu – nauki o usprawiedliwieniu). Wydany powtórnie rok później jego katechizm spowodował kolejne oskarżenia o kryptokalwinizm i mimo, iż w 1574 podpisał tzw. Artykuły Torgawskie (Torgauer Artikeln), wydawałoby się zamykające spory na zasadnicze tematy luteranizmu, groźby wobec niego nie ustały i pod osłoną nocy 22 XI 1576 opuścił Zeitz, mając już propozycję objęcia posady drugiego pastora kościoła NMP w Gdańsku.
W Gdańsku szybko popadł w konflikt ze swym przełożonym, pierwszym pastorem kościoła NMP i seniorem gdańskiego Ministerium Duchownego Johannem Kitteliusem, który też oskarżył go o kryptokalwinizm oraz rozpowszechnianie wśród mieszczan Katechizmu Heidelberskiego (zawierających doktrynę teologiczną reformowanego chrześcijaństwa, w tym kalwinizmu) i psalmów w przekładzie Ambrosiusa Lobwassera (bazującym nie na przekładzie Martina Lutra, lecz na hugenockim tzw. Psałterzu Genewskim). Konflikt zaostrzył się w 1577, kiedy w związku z wojną Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym w mieście znalazło się 700 szkockich najemników-kalwinistów, co spowodowało spór na temat tzw. Formuły Zgody, a w 1580 doprowadziło do rozłamu między luteranami i kalwinistami, zarówno w Ministerium Duchownym jak i w Radzie Miejskiej.
Nie potrafił jednoznacznie odciąć się od kalwinizmu, w wystąpieniach publicznych nie zajmował jasnego stanowiska w tej sprawie, przez co postrzegany był jako sprzymierzeniec kalwinistów, w dodatku wydając jedną ze swych córek za przychylnego temu wyznaniu pastora kościoła św. Jana Johanna Hutzinga. Ostre i gwałtowne spory teologiczne z Johannem Kitteliusem doprowadziły do wydania przez Radę Miejską czasowego zakazu głoszenia kazań w kościele NMP dla nich obu (od 17 III 1586 do 1 VIII 1588), końca którego to zakazu już nie doczekał.
W Gdańsku wydał szereg dzieł teologicznych (m.in. Assertio Orthodoxae doctrinae de persona Filii Dei, Domini nostri Iesu Christi, Antitrinitariorum blasphemiis opposita, Dantisci 1581), a także wznowił w 1579 swą komedię weselną (Die schöne vnd liebliche Historia von der Hochzeit Jsaac vnd Rebeccae ..., Wittenberg 1559), przeznaczając ją na ślub syna burmistrza Constantina Ferbera, także Constantina, z Elisabeth Hacken. Utwór został prawdopodobnie wzbogacony o muzykę skomponowaną przez Johannesa Wanninga.
Prawdopodobnie był dwukrotnie żonaty. Ojciec chrzczonych w kościele św. Piotra i Pawła dzieci: 1/ Adama (20 III 1571 Straußberg – 27 II 1641 Rastenburg (Kętrzyn)), od 1602 pastora w Schaken (Czekanówko powiat Brodnica), od 1616 pastora kościoła w Kętrzynie, zmarłego w 1630 wraz z rodziną na dżumę w Schippenbeil (Sępólno), gdzie od 1621 był diakonem; 2/ Ursuli, od 3 X 1589 żony poślubionego w kościele św. Piotra i Pawła Simona Schwetora (Svetovius; Svetorius; Schmotanius), w latach 1588–1603 polsko–niemieckiego kaznodziei i drugiego pastora kościoła św. Georga w Malborku, zwolnionego z powodu sporów filipistycznych;
3/ Anny, od 29 VI 1593 drugiej żony poślubionego w kościele św. Piotra i Pawła Andreasa Seltzlina (Lubawa koło Chełmna – 1606 Gdańsk), od 1561 studenta w Królewcu, od ok. 1570 pastora w Gerdauen (Gierdawy, obecnie Żeleznodorożnyj, obwód królewiecki), od 1582 diakona w kościele św. Piotra i Pawła, w latach 1585–1595 w kościele NMP, 4/ nieznanej z imienia córki, pierwszej żony pastora kościoła św. Jana, Johanna Hutzinga.
Jego śmierć wzbudziła w Gdańsku wiele komentarzy. Jak odnotował Christoph Hartknoch: Znaleźli się również lekkomyślni ludzie, którzy rozpowiadali w mieście, że to sam diabeł porwał żywego jeszcze doktora Praetoriusa i zamiast jego ciała pochowany ma zostać kawał drewna. Aby zaprzeczyć tym podejrzeniom, umieszczoną przy grobie trumnę pozostawiono na długi czas otwartą.
Bibliografia:
Bolte Johannes, Praetorius Petrus w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 26, Leipzig 1888, s. 533–534.
Erdmann Johann Christoph, Lebensbeschreibungen und litterarische Nachrichten von den Wittenbergschen Theologen seit der Stiftung der Universität 1502, bis zur dritten hundertjährlichen Säkularfeyer 1802; aus den Matrikeln und andern glaubwürdigen Urkunden, Wittenberg 1804, s. 36, 162.
Hartknoch Christoph, Preussische Kirchen Historia, Franckfurt am Mayn–Leipzig 1686, s. 720–751.
Praetorius Ephraim, Danziger Lehrer Gedächtniß..., Danzig und Leipzig, 1760, s. 2–3.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 33, 34, 78, 193.
Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 3, 455; 4, 193, 294.
