CMENTARZ NA ZASPIE
| < Poprzednie | Następne > |
na Zaspie
CMENTARZ NA ZASPIE. Cmentarz Ofiar Hitleryzmu, przy ul. Chrobrego 80 (Brösener Weg). Na terenie zakupionym przez miasto 2 X 1894 w związku z zamknięciem cmentarza Lazaretu przy Wielkiej Alei ( cmentarze we Wrzeszczu. Przy Wielkiej Alei), otwarty 11 II 1895 przy drodze z Wrzeszcza do Brzeźna jako miejski cmentarz dla biednych (Städtischer Armen-Kirchhof für den Stadtbezirk Danzig), w latach 1899–1939 zwany Szpitalnym (Städtischer Armen Lazarett-Kirchhof für den Stadtbezirk Danzig, potocznie: Lazarett-Kirchhof Saspe, Armenfriedhof). Przeznaczony był do pochówków finansowanych przez władze, dla biedoty z Gdańska i okolic, zmarłych w przytułkach i domach starców, samobójców, topielców, zmarłych lub straconych w więzieniach, dla niższych stopniem żołnierzy, których rodzin nie stać było na opłacenie pogrzebu. Podczas I wojny światowej miejsce pochówku (1916–1919) jeńców wojennych: Rosjan, Rumunów, Francuzów, Brytyjczyków i Włochów (ich częściowe ekshumacje przeprowadzono w 1925 i 1929). Od otwarcia w 1914 krematorium we Wrzeszczu przyjmował pochówki prochów w urnach.
Od 4 IX 1939 miejsce pochówków poległych, rozstrzelanych i pomordowanych w obozach. Były to najczęściej pochówki w mogiłach zbiorowych, gdy zwłoki układano w kilku warstwach. Na cmentarzu odbywały się także egzekucje. Według szacunków podczas II wojny światowej pochowano tu około 2–3 tysiące więźniów, głównie z obozu Stutthof (do czasu uruchomienia w obozie krematorium 10 IX 1942). W latach 1944–1945 miejsce pochówków więźniów z podobozów Stutthofu na Przeróbce i w Kokoszkach ( obóz Stutthof, podobozy w Gdańsku), obozu dla Polaków w Nowym Porcie oraz straconych w gdańskim więzieniu ( Areszt Śledczy). Oprócz Polaków pochowano tu także 303 Żydów, 109 obywateli ZSRR, 65 innych narodowości i 172 Niemców (z tego 89 skazanych za przestępstwa pospolite i obyczajowe). Zachowana księga cmentarna do 1945 zawiera około 6500 wpisów.
Zamknięty 24 XI 1946, ustanowiony miejscem pamięci narodowej pod nazwą Cmentarz Zasłużonych. Składano na nim prochy ofiar hitleryzmu, głównie ofiar masowych egzekucji, ekshumowane w różnych miejscach Pomorza. 4 IV 1947 pochowano prochy 67 działaczy gdańskiej Polonii rozstrzelanych 22 III 1940 w lesie koło Stutthofu; 12 V 1947 ekshumowane w Szymankowie szczątki 19 zamordowanych tam 1 IX 1939 Polaków: 12 kolejarzy, dwóch ich żon, czterech inspektorów celnych i oficera wywiadu. Sporadycznie grzebano osoby zmarłe po 1945, a związane z martyrologią Polaków.
1 i 2 XI 1947 staranie gdańskiego Komitetu Społecznego Uczczenia Pamięci Bohaterów Poległych za Wolność Polski zorganizowano społeczną zbiórkę pieniędzy na uporządkowanie cmentarza (zebrano 114 178 zł).
W 1951 teren uporządkowano i podzielono na 55 kwater, dotychczasowe indywidualne groby przeznaczając na zbiorowe mogiły. Mimo oficjalnego zamknięcia przyjmował pojedyncze pochówki osób związanych z wydarzeniami II wojny światowej (4 IX 1957 pogrzeb plutonowego
Piotra Budera, obrońcy Wojskowej Składnicy na Westerplatte; 23 IX 1963 pogrzeb Małgorzaty Pipkowej, uczestniczki obrony Poczty Polskiej, wdowy po dozorcy obiektu Janie Pipki (Piepki). W 1960 zmodernizowano usytuowanie grobów w zachodniej części, ustawiając w rzędach 296 symbolicznych nagrobków (płyty z lastriko z marmurowymi tabliczkami epitafijnymi i z nazwiskami osób zamordowanych w latach 1939–1945), 1 IX 1961 odsłonięto pomnik Ofiar Hitleryzmu, 1 IX 1981 stanął drewniany krzyż poświęcony przez bp. Lecha Kaczmarka (usunięty w 2017 po podpiłowaniu i dwukrotnym podpaleniu przez nieustalonych sprawców, ponownie postawiony w 2018). W 1985 uznany staraniem środowisk kombatanckich za cmentarz-pomnik. W 1987 otrzymał nową aranżację według projektu (zrealizowanego tylko częściowo) rzeźbiarza Wiktora Tołkina: ustawiono rzędy umownych betonowych nagrobków, wykonano ażurowe ogrodzenie, rozebrano domek grabarza przy bramie. 5 IV 1992 w nowo wybudowanym grobowcu złożono szczątki 38 obrońców Poczty Polskiej (odkryte 28 VIII 1991 na terenie dawnej strzelnicy na Zaspie, w rejonie obecnej ul. Burzyńskiego), a 29 VIII 1993 odsłonięto na ich mogile nowy nagrobek według projektu Małgorzaty Bohr-Szymaniak. 31 VIII 1994 abp Tadeusz Gocłowski odsłonił i poświęcił pomnik ku czci polskich kolejarzy i celników z Szymankowa. 7 XI 1994 złożono tam szczątki więźniów z podobozu w Kokoszkach. Spoczywają tu między innymi prochy: ks. Bronisława Komorowskiego, Mariana Góreckiego, Antoniego Lendziona, Konrada Guderskiego, Tadeusza Ziółkowskiego, Alfonsa Liczmańskiego, Stefana Miraua. Zachowało się pięć mogił z czasu II wojny światowej. Wśród nich nagrobek zamordowanych w Stutthofie i w Gusen Jana, Władysława i Andrzeja Gdańców. Przy głównej alei położono dwie płyty z czarnego marmuru: jedna pamięci więźniarek ziemi pomorskiej zamordowanych przez hitlerowców w obozie Ravensbrück, druga pamięci ponad 20 000 nieznanych ofiar hitleryzmu pochowanych na tym cmentarzu.
Cmentarz położony na działce o powierzchni 3,336 ha, w kształcie nieregularnego czworoboku, podzielonego na kwatery dwiema krzyżującymi się prostopadle alejami, z bramą główną od ul. Chrobrego.
