PRZEDPROŻA
| < Poprzednie | Następne > |
ul. Mariackiej 12, 1879
ul. Mariackiej, 1906
PRZEDPROŻA, najbardziej charakterystyczny element gdańskiego domu i ulicy. Jako forma architektoniczna składa się z ograniczonego balustradą tarasu wysuniętego przed elewację budynku, prowadzących na taras schodów oraz umieszczonego u ich boku zejścia do piwnicy. Stanowiły linię zabudowy wysuniętą przed lica elewacji tworzących ściany wnętrza urbanistycznego ulicy. Geneza przedproży nie została do końca wyjaśniona. Prawdopodobnie wpływ na powstanie pierwszych przedproży w Gdańsku mieli koloniści niemieccy, którzy przenieśli tu tradycje średniowiecznych tarasów z Lubeki i Hamburga. W miastach tych po średniowieczu tradycja ta zanikła, w Gdańsku przedproża przybrały okazałą i niepowtarzalną formę.
Ze względu na położenie Gdańska na terenach podmokłych i zalewowych, istniała konieczność podniesienia poziomu piwnicy (składów) powyżej lustra wody podziemnej. Zejścia do tych pomieszczeń, dla ochrony przed zalaniem wodami opadowym, zadaszano. Partery budynków usytuowane były w związku z tym znacznie wyżej, ponad poziomem ulicy, co zmuszało do budowy schodów do drzwi wejściowych. Z połączenia tych elementów budynku wykształciło się w XV wieku przedproże. Nie bez znaczenia były względy estetyczne: chęć utrzymania porządku przed wejściem do własnego kantoru lub mieszkania z (często błotnistych) ulic.
W średniowieczu wykształciły się dwa typy przedproży: 1) Tak zwane „siedzisko schodkowe”, w którym kilkustopniowe drewniane schody prowadziły do niewielkiej platformy przed drzwiami wejściowymi. Wolno stojące płyty kamienne stanowiły wyłącznie oparcie dla drewnianych poręczy, schody zaś przerzucone były ponad rynsztokiem. Tego typu przedproże nie obejmowało z reguły całej szerokości kamienicy (np. przy obecnej ul. Straganiarskiej 19). 2) Typ częściej występujący składał się z połączonych ze sobą dwóch form architektonicznych: niskiego podestu i przylegającego do niego, obudowanego wejścia do piwnicy. Na podest prowadził pomost lub schody przerzucone nad rynsztokiem. W zależności od szerokości elewacji schody umieszczone były w jej osi lub z boku. Tego typu przedproże obejmowało najczęściej całą szerokość elewacji; przybudówki, mieszczące zejście do piwnicy, najczęściej nie były łączone z elewacjami.
Początkowo przedproża budowano z drewna, przede wszystkim dębowego. Wyjątkiem były rozbudowane, płaskorzeźbione płyty kamienne ustawiane przed schodami (przy obecnej ul. Mariackiej 1: relikty płyt kamiennych odkryte przy obecnej ul. Chlebnickiej, zrekonstruowane przez Macieja Kilarskiego), stanowiące główny element dekoracyjny. Najczęstszym motywem rzeźbiarskim płyt były sceny religijne i przedstawienia roślinne. Wykonane w jednej płycie kamiennej (wapiennej lub piaskowcowej) składały się z dwóch elementów kompozycyjnych: prostokątnej płyciny (czasem bez dekoracji rzeźbiarskiej) i okrągłego zwieńczenia (zawsze z dekoracją rzeźbiarską). Czasami płyty były rzeźbione po obu stronach. Wielkość płyt była zróżnicowana, często ich wysokość przekraczała 2 m.
Zespół gotyckich płyt przedprożowych, odnalezionych na terenie Gdańska, prezentowany jest w lapidarium na dziedzińcu Dworu Artusa. Wraz z rozwojem gdańskiej architektury w 2. połowie XVI wieku Rada Miejska wydawała zarządzenia nakazujące burzenie szpetnych przybudówek.
Przyczyniło się to do rozwoju wystroju przedproży, choć dopiero w 1597 roku Rada Miejska ostatecznie zezwoliła na ich urządzanie. Wykształciła się wówczas ostatecznie tarasowa forma przedproży obejmujących całą szerokość elewacji kamieniczki, od sąsiada oddzielonych tylko wąskim murkiem granicznym. Całość była podpiwniczona. Pomieszczenia magazynowe, znajdujące się w piwnicy, dostępne były bezpośrednio z ulicy i połączone z piwnicami budynku. W zależności od wysokości przedproży nad poziomem ulicy, zejście do piwnicy wystawało (przy mniej niż 7 stopniach) lub nie, ponad poziom tarasu. Taras otrzymał bogatą balustradę, w początkowym okresie drewnianą lub metalową, konstruowaną z prostokątnych, na ogół kwadratowych kwater wypełnionych spiralami, często też z centralnie umieszczoną rozetą, którą otaczają drobne spirale (obecnie ul. Katarzynki 1–3, Mariacka 13 z około 1630 roku). Niekiedy uzupełnione były kutymi, płaskimi elementami w formie groteskowych główek. Konstrukcję balustrady stanowiły kute słupki i poręcze.
W dalszej kolejności powstały pełne balustrady kamienne, przede wszystkim z piaskowca, rzadziej z wapienia, płaskorzeźbione. Wejście na taras stanowiły kamienne schody, flankowane po obu stronach wolno stojącymi, niewysokimi słupkami (obecny Długi Targ 2). Powierzchnia tarasu przedproża pokryta była dużymi płytami kamiennymi, przede wszystkim z piaskowca. W tym okresie przedproża stały się przedłużeniem reprezentacyjnej sieni kamieniczki mieszczańskiej i w pogodne dni toczyło się na nich życie towarzyskie. W związku z tym pojawiły się na nich kamienne ławeczki, wsparte na rzeźbionych konsolkach. Przedproże odgrywało szczególną rolę w ideowej wymowie wystroju kamienicy mieszczańskiej. Na ich balustradach znajdowały się liczne przedstawienia ikonograficzne: tematy biblijne (ul. Mariacka 17, Długi Targ 18), wyobrażenia sztuk wyzwolonych (ul. Mariacka 26 i 36), pór roku (ul. Korzenna 43, ul. Chlebnicka 14, ul. Ogarna 15).
Już w XVI wieku zaczęto zabudowywać przedproża drewnianymi budami. Miały one funkcję handlową i stanowiły przedłużenie kramu-sklepu, znajdującego się w budynku.
Pełny rozkwit przedproża osiągnęły w połowie XVII wieku. Nie zmienił się ich układ przestrzenny i zasady wystroju, stały się jednak o wiele bogatsze. Konstrukcję balustrady stanowiły kamienne, czasem bogato rzeźbione słupki, na których wspierała się masywna, również kamienna, profilowana, bogato opracowana poręcz. Początkowo leżała wyłącznie na słupkach (tralkach), następnie głównym elementem ozdobnym stały się kamienne, często ażurowe, bogato rzeźbione balustrady (obecna ul. Piwna 60, z roku 1660). Tworzyły rodzaj kraty, w której obok ornamentów roślinnych występowały przedstawienia figuralne. Stojące po obu stronach schodów wejściowych bogato rzeźbione słupki kamienne lub charakterystyczne dla Gdańska duże, granitowe kule (o średnicy 80–100 cm), były łączone z balustradą kutą poręczą. Murki graniczne uzyskały kamienne nakrywy z wyżłobioną rynną odprowadzającą wodę z dachu na ulicę poprzez rzeźbione, wystające 50–60 cm przed lico murku kamienne rzygacze. Otrzymywały one bardzo często formę realistycznych lub alegorycznych delfinów, smoków, ryb itp. Drzwi wejściowe do pomieszczeń pod przedprożami ujęte były w kamienne portale. W ścianach wysokich przedproży umieszczano okna, doświetlające pomieszczenia magazynowe i warsztaty pod przedprożami.
Przedproża stawiano nie tylko przed bogatymi, patrycjuszowskimi kamieniczkami, ale również wzdłuż ulic uboższych dzielnic ( Stare Miasto, Stare Przedmieście, Dolne Miasto). Ich wystrój był zdecydowanie uboższy i wymiary znacznie mniejsze. Dominowały balustrady drewniane z toczonych tralek lub wyrzynanych desek (np. ul. Karpia). Bogaty wystrój przedproży utrzymał się w okresie rokoka. W połowie XVIII wieku otrzymywały z reguły pełne balustrady w formie płyt lub tarcz herbowych, obwiedzionych wstęgami i wolutami, często dekorowanych płaskorzeźbami o tematyce biblijnej, religijnej lub alegorycznej, a także dekorację rocaille. Głęboki relief płyt często podkreślany był barwną polichromią lub złoceniami ( Długi Targ 15). Słupki przed schodami miały głównie formy waz ozdobionych motywem rocaille lub motywami roślinnymi. Poręcze otrzymały błyszczące, mosiężne przewiązki.
W 2. połowie XVIII wieku, ze względu na brak terenów budowlanych na obszarze Głównego Miasta, znaczna część przedproży – szczególnie na Długim Targu – zastawiana była drewnianymi budami, często o wysokości dwóch kondygnacji i funkcjach usługowych. Niekiedy drewnianą budę zastępował murowany kiosk z pokojem mieszkalnym ( ul. Ogarna 31, Targ Drzewny 3). W 1761 roku Rada Miejska zakazała wznoszenia takich przybudówek, ale proces przybrał na sile w początku XIX wieku.
W okresie klasycyzmu, obejmującym w architekturze Gdańska przełom XVIII i XIX wieku, kamienne balustrady przedproży stały się mniej ozdobne. Kamienne płyty przedprożowe dekorowano wieńcami i festonami. Słupki przedprożowe przybierały formę kanelowanych kolumn lub waz (ul. Długa 13, ul. Piwna 69). Powróciły kraty o formach geometrycznych, często stylizowanych na formy gotyckie (ostre łuki).
Zmiany w charakterze zabudowy miasta w XIX wieku, a szczególnie w jego 2. połowie, przyczyniły się do upadku przedproża jako charakterystycznego elementu wnętrza gdańskiej ulicy. Decydujący wpływ miały potrzeby komunikacyjne, budowa nowoczesnego układu kanalizacyjnego pod koniec lat 60. XIX wieku, a także masowo przebudowywane partery budynków na lokale sklepowe i gastronomiczne z dużymi witrynami. Pierwsze zarządzenia dotyczące likwidacji przedproża powstały już w 1. ćwierci XIX wieku. W 1861 roku wydano administracyjny zakaz budowy nowych i podtrzymywania już istniejących. W roku 1868 nakazano usunięcie w ciągu 5 lat wszystkich przedproży, z wyjątkiem mających wartości artystyczną. Ostatnie usunięto z ul. Długiej w roku 1873. Przy Długim Targu zachowano część przedproży, szczególnie w szerszej części zachodniej placu. Tutaj także, dzięki staraniom działającego w Gdańsku Towarzystwa Ochrony Zabytków, zaczęto montować przedproża rozbierane na innych ulicach. Gromadzono rozbierane elementy cennych przedproży. Do końca lat 70. XIX wieku usunięto około 1800 przedproży.
W 1897 roku, po protestach historyków, architektów i miłośników zabytków, władze budowlane wydały zarządzenie nakazujące pozostawienie przedproży na ul. Piwnej, Chlebnickiej, Mariackiej i św. Ducha. Nie zatrzymało to jednak procesu ich likwidacji, nawet na ulicach wymienionych w zarządzeniu. W roku 1906 na przykład, po regulacji ul. Piwnej, zlikwidowano na niej wszystkie przedproża. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku rozpoczęto proces przywracania przedproży, w pierwszej fazie ulicom wokół kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Przywrócono je na ul. Piwnej i Mariackiej (nr 9, 10, 18, 19, 20, 22, 32). Wykorzystano zgromadzone przez Towarzystwo Ochrony Zabytków elementy przedproży z rozebranych w XIX wieku. Na realizację całego planu nie pozwoliła II wojna światowa.
Zniszczenie Gdańska w 1945 roku nie ominęło przedproży, wiele elementów zostało wywiezionych także w trakcie odgruzowywania. Władzom konserwatorskim udało się uratować jednak część autentycznego wystroju kamieniarskiego. Plan odbudowy Głównego Miasta zakładał zachowanie przedproży tam, gdzie istniały przed wojną, oraz odtworzenie ich przy ul. Piwnej, Mariackiej i Długim Targu. Pierwsze przedproża odtworzono przy Długim Targu. Wykorzystywano również autentyczne elementy wystroju kamieniarskiego (nie tylko z Długiego Targu, także z innych ulic, np. płyty przedproża przy Długim Targu 7 z około roku 1700 pochodzą z ul. Szerokiej 33), wykonywano kopie utraconych elementów (przedproże na Długim Targu 5 stanowi replikę tego z ul. Długiej 20) lub projektowano całkowicie nowe, zachowując historyczną formę (np. Długi Targ 16). Niekiedy projektowano przedproża współczesne, z wykorzystaniem elementów rekonstruowanych (Mariacka 1). W wypadku części przedproży wykonano kopie elementów znajdujących się w muzeach (gotyckie płyty przy Mariackiej 1 lub kraty z Mariackiej 13).
Najpełniej odtworzono wygląd gdańskich ulic z przedprożami na ul. Mariackiej, wykorzystując bogatą historyczną ikonografię i detal kamienny. Poza ul. Mariacką i Długim Targiem, zespoły przedproży znajdują się na Głównym Mieście na ulicach: Piwnej, Chlebnickiej, św. Ducha, Ogarnej i Targu Rybnym, a na Starym Mieście przy ul. Katarzynki.
