STOCZNIA GDAŃSKA. BAZY PRZETWÓRNIE SERII B64

BAZY PRZETWÓRNIE SERII B64 o nośności 10 000 DWT, budowane w Stoczni Gdańskiej w latach 1961–1967, były ulepszoną wersją bazy śledziowej typu B62.

Od 1963 statki rybackie przeznaczone do obsługi pełnomorskiego rybołówstwa oraz drobnicowce stanowiły podstawę produkcji Stoczni Gdańskiej. Statki-bazy były wysoko wyspecjalizowane, posiadały złożoną konstrukcję i bogate wyposażenie, niezwykle skomplikowane technologicznie. Przeznaczone były do obsługi i zaopatrywania w paliwo i wszelkie zapasy różnego typu statków łowiących śledzie oraz tzw. białą rybę, czyli ryby morskie o jasnym, delikatnym mięsie i niskiej zawartości tłuszczu oraz karmazyna. Służyły także do odbioru, przetwórstwa oraz magazynowania ryb pozyskanych na różnych łowiskach przez cały rok. Rybne kombinaty były niezwykle ważne dla ZSRR, w którym brakowało lądowego zaplecza infrastrukturalnego w zakresie obróbki surowca. Ponadto zasoby ryb na akwenach w pobliżu portów były na wyczerpaniu, co powodowało konieczność połowu na oddalonych łowiskach m.in. Północnego Atlantyku. Bazy rybackie, posiadające chłodzone ładownie, stanowiły uzupełnienie dla flot złożonych ze statków łowczych. Podczas połowów wypływały floty liczące do 100 trawlerów i do ośmiu baz.

Były to unikalne jednostki, najnowocześniejsze tego rodzaju na świecie, gdyż łączyły w sobie cechy przetwórni, chłodniowca, zbiornikowca oraz statku pasażerskiego z silnie rozbudowanym pionem medycznym, co czyniło z nich „pływające fabryki” albo „miasteczka na wodzie”. Ich budowa była jedną z najtrudniejszych realizacji Stoczni Gdańskiej. Projekt bazy przetwórni powstał w Centralnym Ośrodku Konstrukcyjno-Badawczym Zjednoczenia Przemysłu Okrętowego. Na czele zespołu konstruktorów stał główny projektant Janusz Staszewski, w zakresie siłowni Stanisław Paszkowski. Statki-bazy stanowiły awangardową konstrukcję w światowym okrętownictwie. W trakcie prac nad projektami oraz w czasie budowy statków ściśle współpracowano z przedstawicielami armatora z ZSRR. Konstruktorzy obserwowali eksploatację poprzednich jednostek typu B62, zarówno podczas połowów jak i w portach.

Wszystkie kadłuby wybudowano na Wydziale K-3 (Wydział Montażu Kadłubów „B”), którym w tym czasie kierował Jerzy Waleron (19 VI 1921 – 16 XII 1976). Statki posiadały ciągłą nadbudówkę nad pokładem głównym z długą dziobówką. W pokładówce dziobowej za dziobówką oraz w dużej pięciokondygnacyjnej pokładówce rufowej znajdowały się pomieszczenia mieszkalne dla załogi. Jednostki typu B64 posiadały na rufie pochyły kanał do wciągania na pokład włoków ze świeżą rybą ze statków łowczych. Pochylnia została umieszczona niesymetrycznie na lewej burcie, tak aby odbiór surowca mógł odbywać się bezpośrednio od statków rybackich cumujących do burty bazy.

Statek został skonstruowany jako ochronnopokładowiec, którego pokładem grodziowym był pokład główny; dzięki temu otrzymano całe międzypokładzie wolne od grodzi (z wyjątkiem dwóch w części dziobowej). Aby wzmocnić konstrukcję kadłuba zastosowano nad grodziami ramy w postaci wręgów i pokładników ramowych. Pozwoliło to na uniknięcie odkształceń kadłuba na fali. Z kolei na platformie rufowej mogły lądować helikoptery, umieszczane następnie w specjalnym hangarze.

Baza rybacka s/s „Chukotka” (B62-II/11) była ostatnią jednostką o napędzie parowo-tłokowym zbudowanym w polskich stoczniach. Bazy przetwórnie typu B64 były jednostkami motorowymi. Siłownia znajdowała się na rufie. Napęd stanowił silnik nawrotny 5-cylindrowy Burmeister & Wain 574-VTBF-160 o mocy 6250 KM przy 115 obrotach na minutę. Montowano jedną śrubę o średnicy 5,25 m ze specjalnego brązu z uwagi na pływanie w lodach. Na statku znajdowała się także śruba zapasowa. Jednostki rozwijały prędkość do 15 węzłów. Zasięg pływania był obliczony na 75 dni, w tym 15 dni przebiegu oraz 60 dni pracy w morzu. Wynikało to z chęci ograniczenia strat związanych z powrotem jednostek do portu. Załoga mogła liczyć do 250 osób, w zależności od wariantu, zatrudnionych przy obsłudze linii przetwórstwa ryb i produkcji konserw oraz w wytwórniach mączki rybnej i tranu.

Statek miał charakter półpasażerski. W części dziobowej posiadał rozbudowane zaplecze medyczne, w skład którego wchodziło ambulatorium z izbą przyjęć, szpital męski i żeński, sala operacyjna, gabinet dentystyczny, izolatka, rentgen, apteka. Statek-baza był przeznaczony także do opieki lekarskiej nad załogami statków łowczych. Z kolei na rufie znalazły się pomieszczenia socjalne: sala kinowa do wyświetlania filmów pełnometrażowych z kabiną projekcyjną oraz sceną przeznaczoną na występy artystyczne, biblioteka, czytelnia, świetlica i sklep, łaźnia. Ponadto na pokładzie umiejscowiono warsztaty krawiecki i szewski, fryzjera, bednarza, palarnię i laboratorium ichtiologiczne. Do wyposażenia ratunkowego należały cztery łodzie ze śrubą napędzaną ręcznie na 46 osób oraz dwie łodzie motorowe na 44 osoby. Na statku znajdował się także sprzęt dla nurka, który umożliwiał podwodne naprawy.

Statki posiadały pięć chłodzonych ładowni z temperaturą chłodzenia -5°C i -25°C, o łącznej pojemności 11 435 m³, które umożliwiały magazynowanie gotowych wyrobów, m.in. solonego śledzia w beczkach. Na bazie były liczne zbiorniki: paliwa, oleju, wody słodkiej (burtowe) i tranu. Silna instalacja chłodnicza umieszczona była na międzypokładzie. Chłodzone magazyny prowiantowe o pojemności 445 m³ zostały przygotowane tak, aby mogły zaopatrywać zarówno własną załogę jak i załogi statków łowczych. Obok nich umieszczono piekarnię, w której w ciągu doby można było wypiec do dwóch ton chleba. Wyposażone były w liczne i rozbudowane urządzenia przeładunkowe: trzy maszty bramowe, jeden bom przed dziobową nadbudówką, dwa bomy o długości 16 m z możliwością wysięgu sześciu m poza burtę i udźwigu 10 ton, dwanaście bomów pięciotonowych o podobnej długości oraz cztery pięciotonowe o długości 14 m z wysięgiem 4,5 m poza burtę. Posiadały też 18 wind ładunkowych o napędzie elektrycznym.

W skład warsztatów przetwórczych wchodziły: dwie dziobowe linie obróbki śledzia solonego z wydajnością 100 ton na dobę wraz z jedną dodatkową na rufie. Tam też umiejscowiono po jednej linii obróbki świeżego śledzia w puszkach (40 ton na dobę), filetowania karmazyna z trzema maszynami niemieckiej firmy Baader 150 o przepustowości 140 ton na dobę oraz obróbki tuszu rybnego z dwiema odgławiarkami Baader 413. Na statku pracowała maszyna do mycia surowca o przepustowości 100 ton na dobę. Statek-baza wyposażony był w tunele zamrażalnicze, fabrykę mączki rybnej składającą się z dwóch zespołów o wydajności po 50 ton na dobę oraz tranownię firmy Titan, która wytwarzała tran z wątróbek dorszowych. Z rejsu, który mógł trwać do 75 dni, bazy przywoziły do 8000 ton gotowych produktów rybnych. W energię zaopatrywały jednostkę zespoły prądotwórcze, których montowano sześć. Każdy z nich o mocy 400 kVA. Dodatkowo instalowano agregat awaryjny o mocy 80 kVA. Instalacja elektryczna statku wykonana została na prąd zmienny.

Statki-bazy miały długość 149,00 m; szerokość – 21,30 m; wysokość do pokładu głównego – 12,60 m; zanurzenie konstrukcyjne – 8,08 m. Były budowane w trzech wariantach, według przepisów i pod nadzorem Morskiego Rejestru ZSRR. Prototypowym statkiem serii B64 był m/s „Pionersk”. Funkcję głównego inżyniera budowy pełnili Tadeusz Deptała, Jerzy Skotniewski oraz Edmund Stachowiak (5 IX 1925–13 II 2022). Cykl produkcji jednostki od położenia stępki do zdania armatorowi skrócił się z 24 przy prototypowym m/s „Pionersk” (B64/I/1) do 16 miesięcy w przypadku końcowych statków w serii (np. m/s „Grigoriy Lysenko” B64/III/11). Obliczono, że prototypowa baza kosztowała 1,1 mln godzin roboczych. W Stoczni Gdańskiej wybudowano 14 jednostek tego typu, wszystkie na zamówienie radzieckiego Sudoimportu. Zwodowana 18 V 1963 baz rybacka m/s „Dauriya” (B64/I/2) zawierała milionową tonę nośności w statkach zbudowanych w Stoczni Gdańskiej dla Związku Radzieckiego (był to 360 statek wybudowany w zakładzie). W 1964 grupa magistrów inżynierów: Włodzimierz Gadek, Ryszard Górski, Kazimierz Jankowski, Jan Lackowski, Włodzimierz Łącki, Stanisław Paszkowski, Edmund Stachowiak, Stanisław Wieman otrzymała Nagrodę Państwową zespołową I stopnia za opracowanie projektu i realizację budowy statku bazy przetwórni typu B64.

Następcami jednostek typu B64 były statki typu B67, czyli przemysłowe bazy przetwórnie o nośności 9600 DWT, a następnie B69 o nośności 10 000 DWT. Każdy kolejny typ posiadał coraz lepsze wyposażenie, co prowadziło do zwiększenia asortymentu oraz podniesienia jakości produkcji rybnej. Najbardziej innowacyjne były bazy konserwiarnie typu B670 o nośności 11 500 DWT, które dodatkowo posiadały fabryki konserw. W latach 1961–1981 w Stoczni Gdańskiej zbudowano 68 takich jednostek. 66 zostało dostarczonych ZSRR, dwie polskiemu armatorowi ze Szczecina, Dalekomorskim Bazom Rybackim. Pod tym względem Stocznia Gdańska zajmowała pierwsze miejsce na świecie. Bazy-przetwórnie były ewenementem. W 1968 przeprowadzono badania porównawcze statków, które zostały zbudowane dla ZSRR w stoczniach w Japonii, Republice Federalnej Niemiec oraz w Polsce. Wyniki rentowności i eksploatacyjne wykazały, że te wybudowane w Stoczni Gdańskiej przynosiły najszybszy zwrot poniesionych nakładów. Statki bazowały na wyposażeniu pochodzącym z polskich fabryk; szacuje się, że ponad 1000 zakładów pracy stanowiło zaplecze kooperacyjne dla przemysłu okrętowego. MTO

Bazy przetwórnie typu B64 (10000 DWT) wybudowane w Stoczni Gdańskiej w latach 1961–1967

Numer	Nazwa	Położenie stępki	Wodowanie	Oddany do użytku	Zamawiający	Kraj	Matka chrzestna
B64-I/01	„Pionersk”	4 IV 1961	29 IX 1962	6 XII 1963	Sudoimport	ZSRR
B64-I/02	„Dauriya”	18 VII 1962	18 V 1963	27 VI 1964	Sudoimport	ZSRR
B64-I/03	„Rybnyy Murman”	27 X 1962	25 VIII 1963	30 IX 1964	Sudoimport	ZSRR
B64-I/04	„Matochkin Shar”	25 V 1963	29 II 1964	30 XII 1964	Sudoimport	ZSRR	Krystyna Śmiech, żona kierownika oddziału pochylni Wydz. K-3 (Wydział Montażu Kadłubów „B”)
B64-I/05	„Sevryba”	19 VIII 1963	13 VI 1964	27 IV 1965	Sudoimport	ZSRR
B64-II/06	„Friderik Chopin”	31 X 1963	18 VII 1964	31 VIII 1965	Sudoimport	ZSRR	Jadwiga Kulig, żona spawacza Stoczni Gdańskiej
B64-II/07	„Polyarnaya Zvezda”	23 VI 1964	6 II 1965	6 XII 1965	Sudoimport	ZSRR	Janina Ślepowrońska, żona szefa produkcji Stoczni Gdańskiej Bolesława Ślepowrońskiego
B64-II/08	„Stanislav Monyushko”	15 VII 1964	29 III 1965	28 XII 1965	Sudoimport	ZSRR	Lucyna Michel, żona polskiego oficera Zbigniewa Michela (14 I 1925 – 2 I 2016), który 28 III 1945 zatknął biało-czerwoną flagę na gruzach Dworu Artusa
B64-III/09	„Victor Kingisepp”	11 II 1965	14 IX 1965	30 VI 1966	Sudoimport	ZSRR	Marianna Ostrowska, żona wycinacza z oddziału prefabrykacji Wydz. K-3
B64-III/10	„Aleksey Khlobystov"	6 III 1965	20 XI 1965	16 IX 1966	Sudoimport	ZSRR	Katarzyna Stażewska, żona Sekretarza Ekonomicznego KW PZPR Włodzimierza Stażewskiego
B64-III/11	„Grigoriy Lysenko”	22 IX 1965	2 IV 1966	30 XII 1966	Sudoimport	ZSRR	Maria Stefania Kieturakis, żona lekarza Zdzisława Kieturakisa
B64-III/12	„Aleksey Pozdnyakov”	1 II 1966	20 VI 1966	31 V 1967	Sudoimport	ZSRR
B64-III/13	„Sergey Vasilisin”	5 IV 1966	10 XII 1966	2 IX 1967	Sudoimport	ZSRR	Janina Gromelska, żona tokarza z oddziału ruchu
B64-III/14	„Nikolay Danilov”	2 VIII 1966	27 II 1967	29 XI 1967	Sudoimport	ZSRR	Zofia Chwastek, żona kierownika traserni Wydz. K-1 Karola Chwastka, pracującego w Stoczni Gdańskiej od 1949
MTO

Bibliografia:
Informacje Tadeusza Deptały, Karola Hajdugi, Zygmunta Tyski.
Deptała Tadeusz, Typy statków ze Stoczni Gdańskiej, Gdańsk 2017 (maszynopis w zbiorach autorki).
Frąckowiak Miłosz, Statki Stoczni Gdańskiej 1947–2013, Gdańsk 2020 (maszynopisu z zasobów Karola Hajdugi w zbiorach autorki).
Historia budownictwa okrętowego na Wybrzeżu Gdańskim, red. Edmund Cieślak, Gdańsk 1972.
Historia Stoczni Gdańskiej, red. Konrad Koch, Jakub Kufl, Wojciech Polak, Przemysław Ruchlewski, Magdalena Staręga, Andrzej Trzeciak, Gdańsk 2018.
Jarecki Edward, Stocznia Gdańska im. Lenina. Życie społeczno-polityczne w latach 1945–1984, Warszawa 1985.
Reference list. List of ships built in the years 1949–1994, up to 31 August 1994 (zestawienie uzupełnione wykazem jednostek wybudowanych do czasu upadłości Stoczni Gdańskiej).
Wojciechowski Henryk, Stocznia Gdańska. Fakty i liczby, Gdańsk 1968.