ZAMEK KRZYŻACKI
| < Poprzednie | Następne > |
ZAMEK KRZYŻACKI. Po zajęciu Gdańska przez zakon krzyżacki w 1308 ( rzeź Gdańska w 1308), do połowy lat 30. XIV wieku zdobywcy jako siedzibę komturstwa wykorzystywali dawny gród władców polskich i książąt gdańskich. Budowę ceglanego zamku rozpoczęli za czasów wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga (3 V 1335 – 6 X 1341), najpewniej w 1338 (gdy przy komturze gdańskim pojawił się członek gdańskiego konwentu, brat-mistrz kamieniczny).
Usytuowany między obecnymi ulicami Na Dylach i Dylinki od północy, między Rycerską i Karpią od wschodu, Wapienniczą i Wartką od południa, Sukienniczą od zachodu. Początkowo od północy (między ul. Na Dylach a ul. Obrońców Poczty Polskiej) i zachodu (poza zachodnią pierzeją ul. Sukienniczej) otoczony fosą, od wschodu i południa wodami wpierw Wisły i Motławy, następnie (po przesunięciu koryta wiślanego) dodatkową fosą od wschodu (obszar między ul. Rycerską a Karpią). Wjazd był od zachodu, w ciągu ulic Grodzkiej i Podwala Staromiejskiego, prowadząc do Bramy Zamkowej w murach Głównego Miasta (obecne skrzyżowanie ul. Grobla z ul. Tobiasza).
Najważniejszą częścią był Zamek Wysoki (w narożniku południowo-wschodnim całego obiektu, między ul. Czopową, Rycerską, Grodzką i Sukienniczą). Budowany jako pierwszy i oddany do użytku około 1350, szybko okazał się zbyt mały. Na przełomie lat 80. i 90. XIV wieku rozbudowany, prawie ukończona budowla spłonęła jednak nocą 15–16 X 1394, odbudowa trwała jeszcze w 1396. Założony na planie prostokąta o bokach około 60 m (na osi wschód-zachód) na 63 m (w osi północ-południe), z dziedzińcem wewnętrznym (szerokość około 29–33 m w osi północ-południe), o krużgankach (szerokość około 2,5 m) murowanych w przyziemiu, wyżej drewnianych oraz skrzydłami o szerokości 15–18 m, z basztami na narożach, w tym jedną, północno-wschodnią potężną, przy której istniała brama wjazdowa z przedzamcza. W 1401 roku zamontowano tam zegar wybijający godziny; miała pokoje gościnne i więzienie (w 1413 przetrzymywano odsuniętego od godności wielkiego mistrza Henryka von Plauena).
Otoczony był parchamem (dodatkowym murem, około 10 m od ścian magistralnych skrzydeł zamku, przestrzeń między nim a zachodnim skrzydłem zamku, od strony ul. Sukienniczej, pełniła funkcję cmentarza) i od północy oraz zachodu wewnętrzną fosą (szerokość około 30 m). Znajdowały się tu typowe dla zamku krzyżackiego pomieszczenia (np. kapitularz – miejsce czytania zakonnej reguły i narad, refektarz – jadalnia, miejsce spędzania wolnego czasu, dormitorium – sypialnia). Potwierdzone są: kaplica ze skarbcem, pomieszczenia kancelarii komtura (scriptorium) z archiwum, zbrojownia (np. w 1384 było 14 pancerzy kolczych, 18 zbroi płytowych, trzy kolczugi, 25 par rękawic pancernych, sześć tarcz), kuchnia, piwnica-spiżarnia produktów żywnościowych, piwnica-spiżarnia soli (salzkamer), garderoba-szatnia (przechowywano w niej zapasy płótna, sukna i skór potrzebnych do szycia ubrań, worków, okryć dla koni, pokrowców na działa, żagli, powrozów oraz gotową odzież (np. w 1384: 12 sztuk lnianych ubrań, cztery płaszcze nieprzemakalne, pięć starych kapeluszy, dziewięć kapeluszy pod hełm, w tym osobny kapelusz komtura, w 1391 między innymi cztery długie ręczniki do rąk, 10 obrusów, w 1396: osiem ręczników dla sług, 20 par lnianych spodni).
Na północ i zachód od Zamku Wysokiego wybudowano przedzamcze, otoczone murami wznoszonymi od około 1350 (zastępowały wykorzystywane wały dawnego grodu) i basztami, z najdalej na południowy-zachód wysuniętą Basztą Rybacką ( baszta Łabędź), ryglującą dostęp od strony Głównego Miasta Gdańska i kontrolującą port na Motławie. Na podzamczu znajdowały się zabudowania gospodarcze: kuszarnia (warsztat produkcji, naprawy i przechowywania sprzętu strzelniczego, np. w 1384 było w niej 500 kusz, w 1413 – prawie 4000, w 1396, po pożarze zamku – 58), dom szewski (np. w 1434 trzymano w nim, oprócz skór, 60 par butów), stajnia komtura. W czasie Wielkiej Wojny 1409–1411 doraźnie założono tu szpital (w czasach pokoju załoga zamku korzystała z usług szpitali miejskich, zwłaszcza szpitala św. Ducha przy Bramie Zamkowej).
Do gospodarstwa zamku wliczano urządzenia położone na Starym Mieście: Wielki Młyn i obecny tzw. Mały Młyn (w rzeczywistości spichlerz, zob. Polski Związek Wędkarski Okręg Gdańsk), łaźnię (starszą, obok Wielkiego Młyna, w 1381 przekazano mieszczanom, nowa funkcjonowała na Osieku, przy ul. Tartacznej, w 1422 w jej miejscu wybudowano tartak), piekarnię, położoną przy Zaroślaku cegielnię, na prawym brzegu Motławy (na Ołowiance) ciesielnię/dwór drzewny, czyli stocznię krzyżacką, na obecnej wyspie Ostrów stajnie dla załogi (w 1384 stadnina zamkowa liczyła 38 koni, między innymi 13 dla knechtów, dwa wałachy, trzy pociągowe, dziewięć zaprzęgowych; w 1391 – 23 konie; w 1407 – 38; w 1418 – 36, w tym 4 pocztowe; w 1420 – 49; w 1428 – 59). Na obecnej wyspie Ostrów znajdowała się zamkowa siodlarnia, folwark bydlęcy i kuźnia. Od 1416 komtur posiadał odrębną stajnię na podzamczu (z reguły były w niej 22 konie) i własną piwnicę, od 1434 oddzielną kuchnię.
Na stanie uzbrojenia w latach 1384–1437 znajdowały się z reguły trzy duże działa, kilkanaście średnich i mniejszych (osiem w 1384, 11 w 1413, 22 w 1428, 60 w 1434), trzymane w pomieszczeniu (Zamku Wysokiego lub podzamcza) zwanym Geschoss (parter). W zamku przebywała większość członków konwentu, w 1438 liczącego 34 braci-rycerzy, w 1446 – 35, w 1454 – 32 i dodatkowo sześciu innych, obok których było około 50–60 knechtów ścisłej załogi. Wedle wielu opinii, mało jednak przekonywujących, przybliżony wygląd zamku przedstawiał zaginiony w 1945 obraz Okręt Kościoła (w Dworze Artusa).
W początkach wojny trzynastoletniej, w lutym 1454, zamek poddał się bez walki gdańszczanom. Zamek główny (bez podzamcza) rozebrany został w ciągu miesiąca, wyposażenie przejęła częściowo Rada Głównego Miasta Gdańska, część rozkradziono. Więźba dachowa z rozebranych stajni w 1493 wykorzystana została przy budowie chóru kościoła św. Jana. Od początku 2. dekady XVI wieku rozpoczęto zasypywanie fos zamkowych. Przetrwały fragmenty muru wzdłuż ul. Wartkiej, przebudowana na kamieniczkę baszta przy Wartkiej 6/7 i dawna Baszta Rybacka (obecnie Łabędź).
Kaplica zamkowa. Zgodnie z regułą kaplice znajdowały się przy kapitularzu, w skrzydle północnym lub południowym, ołtarz usytuowany był od wschodu. Wzniesiona przy budowie ceglanego zamku, z wykorzystaniem elementów kamieniarki kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) na grodzie gdańskim. Wezwanie nieznane. Była bogato wyposażona, miała trzy ołtarze: NMP, św. Elżbiety i św. Barbary, z obrazami tych świętych (w 1428 obraz NMP pozłocono, ołtarz św. Barbary zawierał relikwię świętej). Opis wyposażenia znany jest z inwentarzy (spisu wyposażenia zamku gdańskiego przy każdorazowej zmianie na stanowisku komtura) z lat 1416–1435, które wymieniają sprzęt kościelny i przechowywany księgozbiór.
W pomieszczeniu dostępnym od kaplicy znajdował się od 1416 skarbiec zamkowy, który w 1437 próbował (bez powodzenia) ograbić zawiadujący kaplicą kapelan Henyng Boyde z Wismaru. W 1454, po opanowaniu przez gdańszczan zamku, wyposażenie kaplicy zostało rozgrabione (w końcu XV wieku niektórzy z potomków biorących udział w grabieży zwrócili sprzęty kościelne do kościoła NMP). Rozebrana z zamkiem, wśród fragmentów jej kamieniarki, przekazanej do wtórnego użytku mieszczanom gdańskim, znalazły się (o ile nie są to jeszcze wcześniejsze pozostałości po budowli z grodu książąt gdańskich) granitowe bazy późnoromańskie (zachowane w piwnicy Domu Towarzystwa Przyrodniczego/Muzeum Archeologicznego, ul. Mariacka 28, w Dworze Artusa oraz pod słupami wspierającymi – od Motławy – konstrukcję Żurawia). Podobne trzy bazy odnaleziono na miejscu dawnego zamku (przy ul. Sukienniczej i Czopowej), jedną przy ul. Tkackiej i Piwnej.
